Zaburzenia laktacji – co o nich wiadomo?

Laktacja jest fizjologicznym procesem wydzielania mleka przez gruczoły sutkowe. Narządy te podczas ciąży i wczesnego połogu przechodzą wyraźne zmiany anatomiczno-czynnościowe, tak by możliwa była produkcja odpowiedniego dla noworodka pokarmu i składników odpornościowych.

Wbrew pozorom prawdziwe zaburzenia laktacji nie są tak częste. W większości przypadków niemożność karmienia wynika ze stosowania niewłaściwych technik niż faktycznej choroby. Aby lepiej zrozumieć zaburzenia laktacji najpierw warto poznać prawidłowy proces wytwarzania mleka.

Laktacja dzieli się 5 faz:

Mammogeneza – rozwój i tworzenie się gruczołów piersiowych,
Laktogeneza – przygotowanie piersi do wydzielania mleka,
Galaktogeneza – pobudzenie wytwarzania mleka,
Galaktopoeza – utrzymywanie wydzielania mleka,
Galaktokineza – wydalanie mleka.

Do pierwszego etapu rozwoju i tworzenia się gruczołów piersiowych dochodzi już w okresie pokwitania. Proces ten sterowany jest przez hormony steroidowe pochodzenia jajnikowego – estrogeny i progesteron. Pierwsze z nich odpowiadają za rozwój dróg wyprowadzających, natomiast z progesteronem dodatkowo wpływają na rozwój pęcherzyków wydzielniczych.

Kolejną fazą jest przygotowanie gruczołu piersiowego do wydzielania mleka. Proces ten zachodzi już podczas ciąży. Tkanka gruczołowa wzrasta, tworzą się nowe zraziki wydzielnicze co w efekcie daje powiększenie piersi. Dodatkowo dochodzi do różnicowania się komórek nabłonka wydzielniczego, w wyniku nagłego zwiększenia wydzielania laktogenu łożyskowego i prolaktyny. W trakcie ciąży za sprawą łożyskowego hormonu steroidowego nie dochodzi jednak do wydzielania mleka. Możliwe jest jedynie uzyskanie paru kropel siary w wyniku uciskania brodawek sutkowych.

W następnej fazie dochodzi do rozpoczęci wytwarzania mleka przez komórki wydzielnicze. Proces ten rozpoczyna się po wydaleniu łożyska. Spada poziom wytwarzanych przez niego hormonów steroidowych, rusza natomiast funkcja jajnika. Obniżenie stężenia estrogenów, które hamowały wcześniej wydzielanie mleka jest sygnałem dla nabłonka pęcherzyków gruczołowych. Dodatkowo proces ten jest pobudzany w wyniku drażnienia sutków przez noworodka przystawianego do piersi.

Za galaktopoezę, a więc utrzymywanie wydzielania mleka odpowiadają czynniki wewnątrzwydzielnicze, mechaniczne oraz neurogenne. Bardzo ważne jest wspomniane już drażnienie brodawek sutkowych. W efekcie cały czas dochodzi do wydzielania prolaktyny która z kolei pobudza wydzielanie mleka. Znaczenie ma również wydzielanie oksytocyny z płata tylnego przysadki. Ostatni etap, czyli wydalenie mleka zachodzi w wyniku skurczu mięśni gładkich pęcherzyków wydzielniczych oraz dróg wyprowadzających. Dzieje się to za sprawą wspomnianej już oksytocyny.

Zobacz również:

Jaki jest prawidłowy skład mleka kobiecego?

Skład mleka kobiecego zmienia się w zależności od okresu połogu. W ostatnich miesiącach ciąży i pierwszych 2-3 dniach po porodzie dochodzi do wydzielania tzw. siary nazywanej inaczej wydzieliną przedmleczną. Jest to bardzo ważny pokarm dla nowonarodzonego dziecka! W porównaniu z późniejszym mlekiem ma ona wyższe stężenia protein, witaminy A, sodu, chlorków i przede wszystkim składników odpornościowych! Mniejsze jest natomiast stężenie węglowodanów, potasu i tłuszczu. Siara ważna jest również ze względu na jej właściwości łagodnie przeczyszczające, które przyspieszają wydalenie smółki.

Po kilku-kilkunastu dniach kobieta wytwarza już w pełni dojrzałe mleko. Składa się ono z 87% wody, 3-5% tłuszczów, 7% węglowodanów oraz 0,9% białek i 0,2% składników mineralnych. Mleko kobiece zawiera około 60-75 kcal/dl co umożliwia dostarczenie odpowiedniej ilości energii nowonarodzonemu dziecku. Głównym węglowodanem jest laktoza. Jest ona o tyle ważna, iż stanowi czynnik wzrostu dla Lactobacillus bifidus, głównej bakterii stanowiącej florę przewodu pokarmowego u niemowlaka. Podstawowym białkiem jest kazeina, a także afa-laktoglobulina i alfa-laktoalbumina. Nie można zapominać również o laktoferynie mającej duże znaczenie w prawidłowym wchłanianiu żelaza z mleka. Pokarm kobiecy jest ponadto bogaty w nienasycone kwasy tłuszczowe. Do istotnych składników mineralnych należą sód, potas, wapń, magnez, chlor, fosforany, cytryniany i siarczany. Obecne są ponadto żelazo, cynk, miedź i inne śladowe metale. Mleko kobiece dostarcza dziecku również dawkę witamin, jednak pozbawione jest witaminy K

Bardzo ważnym składnikiem mleka kobiecego są wspomniane już immunoglobuliny, głównie klasy A, a także leukocyty, makrofagi i limfocyty. Ponadto stwierdza się obecność innych czynników przeciwbakteryjnych: lizozym, interferon, laktoferyna. Umożliwiają one obronę noworodka przed patogenami do czasu rozwinięcia się jego własnej odporności.

Jakie są najczęstsze zaburzenia laktacji?

U niektórych kobiet około 4 doby połogu zauważa się nagłe zwiększenie wydzielania pokarmu. Określa się to stanem nawału. Wzrost sekrecji, zwiększenie przekrwienia gruczołów, a także niewystarczające udrożnienie przewodów doprowadzają do kumulowania się mleka. Pierś staje się nabrzmiała, bolesna, stwardniała i nadmiernie ucieplona, może dochodzić również do ogólnego wzrostu temperatury ciała. Jeżeli dojdzie do takiego stanu należy rozpocząć odpowiedni masaż ręczny i opróżnienie piersi zarówno w sposób mechaniczny jak i przez proces karmienia. Można stosować również leki przeciwbólowe, a także oksytocynę donosowo oraz zimne i ciepłe okłady.

U części kobiet brodawka sutkowa nie wystaje z otoczki ponad jej powierzchnię. Jest to wbrew pozorom stosunkowo częsty problem uniemożliwiający wydzielanie mleka. W takim przypadku zaleca się stosowanie maści z witaminą A i D, ciepłych i suchych okładów, lanoliny, a także nagrzewań lampą. Niekiedy zachodzi konieczność stosowania kapturków ochronnych.

W 2-3% przypadków dochodzi do powikłań w postaci zapaleń gruczołów sutkowych. Zwykle ma to miejsce około 14-21 dni po porodzie. Głównymi sprawcami są zazwyczaj koagulazododatni gronkowiec złocisty, pałeczka okrężnicy, pałeczka odmieńca pospolitego lub gronkowiec biały. Jeżeli dojdzie do zakażenia przezbrodawkowego może rozwinąć się ogólne zakażenie. Pojawią się dreszcze, bóle mięśniowo-stawowe, gorączka, podwyższona leukocytoza a także tachykardia. Pierś jest gorąca, napięta i zaczerwieniona. Proces ten wiąże się również ze zmniejszeniem wydzielania mleka. Podstawową metodą leczenia jest podawanie antybiotyków oraz opróżnianie piersi z pokarmu. Jeżeli nie rozpocznie się leczenia w odpowiednim czasie może rozwinąć się ropień gruczołu piersiowego. Zmianę taką należy zdrenować i włączyć antybiotykoterapię. Zakazane jest karmienie piersią w tym okresie!

Kiedy kobieta nie powinna karmić?

Absolutny zakaz karmienia powinien dotyczyć kobiet z rakiem piersi, czynną gruźlicą płuc, ciężkimi zapaleniami gruczołów piersiowych, ostrą niewydolnością krążenia i nerek, psychozami, a także kobiet przyjmujących niektóre leki przechodzące do mleka m.in. przeciwnowotworowe, metronidazol, sulfonamidy, tetracykliny, salicylany, barbiturany i wiele innych.

Źródła:
Bręborowicz Grzegorz, Położnictwo i ginekologia, Wydawnictwo Lekarski PZWL, Warszawa 2005
Pschyrembel Willibald, Dudenhausen JoachimW., Położnictwo praktyczne i operacje położnicze, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2009.

Autor: Piotr Kuc