Charakterystyka podstawowych diet stosowanych w profilaktyce i leczeniu

Dieta jest jednym z ważniejszych czynników mających wpływ na nasz stan zdrowia. Jeśli jest niewłaściwa może przyczyniać się do rozwoju takich chorób, jak cukrzyca, otyłość czy nadciśnienie. Odpowiedni sposób odżywiania może z kolei pomóc w zapobieganiu wielu chorobom lub wspomagać ich leczenie.

Pod pojęciem dieta należy rozumieć sposób odżywiania, czyli stosowanie określonego zestawu posiłków w całodobowym żywieniu. Jej celem jest przede wszystkim zapobieganie niedoborom poprzez dostarczanie wszystkich niezbędnych składników odżywczych w odpowiednich ilościach. W niektórych przypadkach dieta może mieć jednak za zadanie ograniczenie któregoś składnika, którego podaż do tej pory była nadmierna.

Choć znanych jest bardzo wiele typów diet, tak naprawdę w leczeniu i profilaktyce zdrowotnej zalecane jest stosowanie jednej z ośmiu głównych rodzajów diet. Oto krótka charakterystyka każdego z nich.

Dieta podstawowa ma na celu pokryć dobowe zapotrzebowanie na wszystkie składniki odżywcze i zapewnić jak najlepszy stan zdrowia. Jej skład jest inny dla każdej populacji. Istotne są między innymi takie czynniki, jak: tryb życia, płeć, masa ciała czy wiek. Podstawową jej cechą jest lekkostrawność. Niewskazane są w niej zatem potrawy tłuste, gdyż długo zalegają w żołądku. Wyeliminowane są także dania pikantne, które zwiększają wydzielanie soku żołądkowego. Ograniczona jest również ilość błonnika pokarmowego, który znacznie pobudza pracę przewodu pokarmowego, co jest niezgodne z założeniami diety.

Ważny jest ponadto proces przygotowywania posiłków. Nie wskazane są bowiem potrawy smażone, wędzone, pieczone i surowe. Nawet warzywa i owoce powinny być spożywane dopiero po np. ugotowaniu. Zalecanymi sposobami przetwarzania żywności jest gotowanie na parze lub w wodzie, duszenie i pieczenie. Jednym z istotniejszych elementów jest odpowiednia podaż białka i tłuszczu. Ilość tego pierwszego składnika w diecie powinna wynosić ok. 0,75 g/kg macy ciała. Zawartość tłuszczu natomiast nie powinna przekraczać 30% wartości energetycznej całodziennej racji pokarmowej. Dieta podstawowa wskazana jest szczególnie w stanach zapalnych błony śluzowej żołądka, okresach rekonwalescencji oraz w przypadku podwyższonej temperatury ciała.

Dieta niskotłuszczowa pełni bardzo ważną rolę w profilaktyce choroby niedokrwiennej serca, miażdżycy i otyłości. Jej podstawą jest ograniczenie udziału tłuszczów, szczególnie bogatych w nasycone kwasy tłuszczowe, oraz cukrów prostych. Energia pochodząca z tłuszczów nie powinna przekraczać 25% wartości energetycznej całodziennej diety. Udział węglowodanów powinien się natomiast kształtować na poziomie ok. 60%, przy czym spożycie słodkości nie powinno być wyższe niż 10%. Niezwykle istotna także jest kaloryczność dziennej racji pokarmowej. U większości osób dorosłych, średnio aktywnych fizycznie przyjmuje ona maksymalną wartość ok. 2000 kcal.

Zobacz również:

Kaloryczność powinna być tak ustalona, by zapewnić utrzymanie prawidłowej masy ciała i przeciwdziałać nadwadze. Duża uwaga przywiązywana jest także do odpowiedniej podaży witamin z grupy B, tokoferoli i kwasu L-askorbowego. Szczególnie ważną rolę odgrywają substancje o właściwościach antyoksydacyjnych, np. witamina C, E, E, beta-karoten, związki polifenolowe. W przeciwieństwie do diety podstawowej w tym przypadku wskazane jest zwiększone spożycie błonnika pokarmowego. Włókna pokarmowe wiążą bowiem triacyloglicerole oraz cholesterol, co zmniejsza ryzyko powstawania zmian miażdżycowych. Ich udział w codziennej diecie powinna przewyższać 20% masy całodziennej racji pokarmowej.

Dieta niskoenergetyczna służy nie tylko profilaktyce i leczeniu otyłości. Jest bowiem zalecana także w przypadku cukrzycy. Wartość energetyczna diety jest zależna przede wszystkim od wyjściowej masy ciała, wieku i wielkości codziennej aktywności fizycznej. Na ogół mieści się ona w granicach 1000-2000 kcal dziennie. Ograniczenie energetyczne powinno mieć miejsce kosztem tłuszczów i węglowodanów. Ilość białka powinna być z kolei zwiększona do 1,5-2 g/kg macy ciała. Zalecane jest również zwiększenie ilości spożywanych warzyw i owoców.

Dieta wysokobiałkowa, jak sama nazwa wskazuje, wyróżnia się zwiększonym spożyciem białka. Powinno ono wahać się w granicach 1,2-2 g/kg masy ciała, przy czym minimum 50-63% spożywanego białka powinno cechować się dużą wartością biologiczną. W diecie tej znaczny udział mają bogate w białko produkty pochodzenia zwierzęcego, takie jak: mleko, nabiał, ryby, chude mięso cielęce, wieprzowe, drobiowe. Wszystkie posiłki podobnie jak w diecie podstawowej powinny być lekkostrawne. Dieta wysokobiałkowa zalecana jest w okresie rekonwalescencji, stanach pooperacyjnych i wielu chorobach internistycznych.

Dieta niskobiałkowa stosowana jest głównie w przypadku niewydolności nerek i wątroby. Charakteryzuje się zawartością białka 0,6-0,7 g/kg masy ciała. Ważne jest, by zapewniała odpowiednią podaż pozostałych składników odżywczych, płynów, elektrolitów i witamin. Z tego też względu niemal zawsze konieczna jest dodatkowa modyfikacja sposobu odżywiania w odniesieniu do diety podstawowej.

Dieta wysokobłonnikowa okazuje się być pomocna w przypadku przewlekłych problemów z wypróżnianiem. Błonnik pokarmowy jest kompleksem substancji pochodzenia roślinnego, które nie ulegają w przewodzie pokarmowym trawieniu. Cechuje się natomiast zdolnością pochłaniania wody, na skutek czego pęcznieje. Zwiększając swoją objętość zwiększa też objętość mas kałowych i wzmaga tym samym ruchy perystaltyczne jelit. Dzięki temu dieta wysokobłonnikowa może zapobiegać takim schorzeniom, jak zespół jelita nadpobudliwego czy uchyłkowość jelita grubego. Ponadto zmniejsza ryzyko miażdżycy, otyłości, kamicy żółciowej i cukrzycy. Osoby będące na tej diecie zwiększają spożycie produktów zawierających duże ilości błonnika, np. produktów zbożowych, warzyw, owoców, otrębów.

Dieta niskobłonnikowa jest wskazana w niektórych chorobach dotyczących przewodu pokarmowego, w których konieczne jest ograniczenie czynności perystaltycznych jelit, np. w stanach zapalnych jelit. Jak się okazuje bowiem, duże spożycie błonnika nie zawsze jest korzystne.

Dieta modyfikowana składnikami mineralnymi obejmuje dwa typy:

dieta o małej zawartości sodu zalecana jest osobom zmagającym się z niewydolnością krążenia i chorobą nadciśnieniową. Bywa stosowana również w celu zapobiegania schorzeniom przewodu pokarmowego. Dobowe spożycie soli nie powinno być większe niż 150-250 mg w tzw. ścisłej diecie bezsodowej i 500-1500 mg w przypadku tzw. względnej diety bezsodowej;
dieta o dużej zawartości potasu stosowana jest w hipokaliemii, czyli w obniżonym stężeniu jonu potasowego we krwi. Zawartość potasu w tej diecie powinna wynosić 3,9-4,7 mg potasu na dobę. Pokarmami bogatymi w ten pierwiastek są na przykład warzywa strączkowe (groch, fasola), warzywa liściaste, korzeniowe oraz mięso i ryby.

Źródła:
Gertig H., Przysławski J.: Bromatologia. Zarys nauki o żywności i żywieniu. PZWL, Warszawa 2007.

Autor: Marta Grochowska