Żywienie w osteoporozie

Osteoporoza jest chorobą metaboliczną kości. Charakteryzuje się obniżoną masą kostną i zaburzeniami mikrostruktury tkanki kostnej, co zwiększa jej kruchość i podatność na złamania. Schorzenie to dotyczy ok. 25-30% kobiet i 20% mężczyzn.

Osteoporoza w 20% przypadków jest następstwem innych stanów chorobowych m.in. zaburzeń endokrynologicznych (np. nadczynności tarczycy, przytarczyc), chorób genetycznych (np. homocystynurii), chorób nowotworowych (np. białaczki) czy zaburzeń funkcjonowania narządów lub układów (np. pokarmowego, wydalniczego). Taki typ osteoporozy nosi nazwę osteoporozy wtórnej. Pozostałe 80% chorych cierpi na osteoporozę pierwotną. Występuje ona w dwóch postaciach: idiopatycznej (młodzieńczej, o nieznanej etiologii) i inwolucyjnej (najczęściej osteoporoza pomenopauzalna, rzadziej starcza).

Na ryzyko wystąpienia osteoporozy pierwotnej ma wpływ wiele czynników, m.in. uwarunkowania genetyczne (np. płeć żeńska, wczesna menopauza, szczupła budowa ciała), styl życia (mała aktywność fizyczna, palenie papierosów, nadmierne picie alkoholu i napojów zawierających kofeinę), długotrwałe przyjmowanie niektórych leków (np. steroidów, preparatów tarczycy, leków moczopędnych, przeciwpadaczkowych, przeciwnowotworowych), zaawansowany wiek oraz nieprawidłowa dieta.

Choć osteoporozie nie zawsze można zapobiec to warto wiedzieć co można zrobić by łagodzić jej skutki, gdy na profilaktykę jest już za późno. Jak się okazuje bardzo duże znaczenie ma dieta.

WAPŃ

Najistotniejszym elementem diety osoby chorującej na osteoporozę jest odpowiednia podaż wapnia – głównego budulca kości. Norma żywieniowa dla tego pierwiastka to ok 1000-1200 mg/dobę. Jednak kobiety w okresie menopauzy, jak też będące w ciąży lub karmiące powinny dostarczać organizmowi większą ilość wapnia (ok. 1500 mg/dobę). Zapotrzebowanie na wapń można pokryć poprzez spożywanie produktów zawierających znaczne ilości tego pierwiastka, czyli mleka i jego przetworów (jogurtów, serów, twarogów).

Dość istotnym źródłem są także niektóre przetwory rybne, głównie konserwy z łososia i sardynek spożywane wraz z ośćmi. Wapń jest obecny także w warzywach zielonych (np. brokułach, fasoli, szpinaku, soi) i strączkowych (nasiona soi i fasoli). Jednak ze względu na obecność w nich szczawianów i fitynianów wapń jest trudniej wchłaniany (przyswajalność produktów roślinnych ok. 10-13%, mlecznych – 30%). Osoby dorosłe powinny wybierać produkty mleczne o obniżonej zawartości tłuszczu (niewskazane są np. sery topione). Osoby z nietolerancją laktozy lub cierpiące dodatkowo na zaburzenia czynnościowe jelita grubego, zamiast mleka mogą natomiast spożywać mleczne napoje fermentowane – jogurty, kefiry, mleko ukwaszone.

W przypadku, gdy nie ma możliwości pokrycia zapotrzebowania na wapń poprzez odpowiednie odżywianie się można sięgnąć również po suplementację. Jest ona szczególnie skuteczna u kobiet będących ponad 10 lat po menopauzie. Badania wykazują, że prowadzona przez okres 2 lat u kobiet powyżej 65 roku życia przyczynia się do zahamowania spadku masy kostnej od 2 do 5% we wszystkich miejscach szkieletu. Suplementacja preparatami wapnia może jednak przyczyniać się do powstawania zaparć, objawów dyspeptycznych, suchości błon śluzowych, a także złogów w drogach moczowych.

Zobacz również:

WITAMINA D

Witamina D razem z parathormonem i kalcytoniną bierze udział w utrzymywaniu prawidłowej homeostazy wapnia w ustroju. Jeden z aktywnych metabolitów witaminy D (1,25-dihydroksycholecalciferol) decyduje o wchłanianiu wapnia z przewodu pokarmowego i jego wydalaniu z moczem. Natomiast inny metabolit (24,25- dihydroksycholecalciferol) bierze udział w wbudowywaniu wapnia do kości. Odpowiednia podaż witaminy D (400 j.m. = 10 µg/dobę), odgrywa bardzo istotną rolę w leczeniu osteoporozy.

Najlepszą drogą dostarczania witaminy jest synteza, która odbywa się w skórze pod wpływem światła słonecznego. Może to jednak nie pokryć pełnego zapotrzebowania, dlatego ważne jest także przyjmowanie witaminy D wraz z pokarmem. Źródłami żywieniowymi są m.in. tłuste ryby (śledź, sardynka, makrela), jaja oraz mleko i jego przetwory. Można również przyjmować preparaty witaminy D3 lub D2. Trzeba jednak zauważyć, iż leczenie witaminą D3 jest przeciwwskazane w hiperkaliemii, hipermagnezemii, kamicy nerkowej, nadczynności przytarczyc oraz w sarkoidozie.

INNE WITAMINY

W leczeniu osteoporozy warto zadbać także o właściwą podaż witaminy C i B6. Kwas askorbowy bierze bowiem udział w metabolizmie witaminy D oraz w syntezie kolagenu, głównego składnika macierzy kostnej. Zalecana podaż kwasu askorbowego w diecie wynosi 75 mg dla kobiet i 90 mg dla mężczyzn. Duże ilości witaminy C obecne są w owocach cytrusowych, owocach dzikiej róży, czarnych porzeczkach, truskawkach, kapuście i ziemniakach.
Witamina B6 działa natomiast korzystnie na wzrost kości, homeostazę wapniową oraz proces sieciowania kolagenu. Dzienne zapotrzebowanie wynosi 1–2 mg. Witamina B6 występuje między innymi w mięsie, rybach, mleku, warzywach (kalafior, kapusta, ziemniaki, marchew, szpinak) i drożdżach.

MAGNEZ

Rola magnezu w leczeniu osteoporozy wynika z jego wpływu na metabolizm kości poprzez oddziaływanie na wydzielanie parathormonu. Zwiększenie jego udziału w diecie oddziałuje korzystnie na gęstość mineralną kości. Przy zwiększonej podaży wapnia i fosforu dochodzi do pogorszenia przyswajania magnezu. W efekcie tego zapotrzebowanie na magnez dodatkowo wzrasta. Zalecana dzienna podaż tego składnika wynosi 320 mg dla kobiet i 420 mg dla mężczyzn. Największe ilości magnezu obecne są w kakao i wyrobach czekoladowych, kaszy gryczanej, fasoli, grochu, orzechach oraz produktach z pełnego ziarna.

FOSFOR

Fosfor jest pierwiastkiem ściśle związanym z metabolizmem wapnia. Ponadto jest jednym z głównych składników tkanki kostnej. Nadmierna podaż fosforu (ponad 2 g dziennie) może zwiększyć wydalanie wapnia z moczem i ograniczyć jego wchłanianie. Sama ilość fosforu w diecie nie jest jednak tak bardzo istotna jak proporcja fosforu do wapnia. Jeśli bowiem dużemu spożyciu fosforu towarzyszy niedobór wapnia dochodzi do zaburzenia syntezy witaminy D oraz hormonów regulujących gospodarkę wapniową.

Optymalną proporcją wapnia do fosforu w spożywanych pokarmach jest 1,5:1 lub 1:1. Aby ją uzyskać należy korzystać z produktów jak najmniej przetworzonych. W naturalnych produktach bowiem wapń i fosfor występują na ogół razem, natomiast w procesie technologicznym do napojów gazowanych, przetworów mięsnych, zup w proszku, gotowych dań mrożonych czy dać typu fast food często dodawany jest fosfor. Ich nadmierne spożycie może zatem zaburzyć wspomniane wyżej proporcje między wapniem a fosforem.

SÓD

Badania wskazują, że nadmiar sodu (soli kuchennej) może sprzyjać rozwojowi osteoporozy, ponieważ zwiększa on wydalanie wapnia z moczem. W związku z tym należy zmniejszyć w diecie ilość produktów zwierających znaczne ilości soli (dopuszczalne spożycie: do 6 g dziennie), czyli produktów wysoko przetworzonych, takich jak chipsy czy zupy instant.

BIAŁKO

W żywieniu osób chorych na osteoporozę pewną rolę odgrywa także białko. Bierze ono udział w syntezie kolagenu i innych białek macierzy kostnej oraz wpływa na gęstość mineralną kości. Niedobór białka w diecie (spożycie poniżej 0,8–1,0 g/kg m.c.) może zmniejszać wchłanianie wapnia. Jednak nadmierne spożycie białka, szczególnie pochodzenia zwierzęcego jest uważane za czynnik sprzyjający zachorowaniu na osteoporozę. Optymalna podaż białka dla zapewnienia odpowiedniej mineralizacji kości (przy dostarczaniu wystarczających ilości wapnia) powinna zatem wynosić od 0,9 do 1,0 g/kg.

ALKOHOL I KAWA

Nadmierne spożywanie alkoholu powoduje uszkodzenie nabłonka jelitowego i prowadzi do niedożywienia (niedobór wapnia, witaminy D i fosforu). Nadmiar etanolu może także ograniczać wytwarzanie tkanki kostnej. Kawa natomiast (pita w dużych ilościach) może nasilić objawy osteoporotyczne. Osoby chorujące na osteoporozę powinny zatem ograniczyć picie napojów alkoholowych oraz zawierających znaczne ilości kofeiny (mocna kawa, herbata, coca-cola).

Źródła
Gertig H., Przysławski J.: Bromatologia. Zarys nauki o żywności i żywieniu. PZWL, Warszawa 2007,
Marcinowska - Suchowierska E.: Miejsce wapnia i witaminy D w profilaktyce i leczeniu osteoporozy. Przewodnik Lekarza 2001; 4 (4): 34-41,
Makarewicz-Wujec M., Kozłowska-Wojciechowska M.: Dieta w osteoporozie. Żyjmy dłużej 1999; 10,
Włodarek D.: Znaczenie diety w zapobieganiu osteoporozie. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2009; 5 (4): 245-253.

Autor: Marta Grochowska