Czego można się dowiedzieć z rysunku dziecka?

Rysowanie najczęściej przybiera formę zabawy, w trakcie której dziecko ma możliwość spontanicznego wyrażenia siebie. Dziecięce rysunki pokazują to, co maluch czuje i myśli, równocześnie są one cennym źródłem informacji na temat stopnia jego rozwoju umysłowego. W diagnostyce najłatwiej jest analizować dziecięcy rysunek postaci ludzkiej oraz rodziny.

Na podstawie dziecięcych rysunków można wiele wnioskować o tym, co maluchy lubią, kogo uważają za bliskie osoby, czego się boją. Żeby dowiedzieć się jak najwięcej, analizie powinno się poddać cały proces powstawania malunku: obserwację gestów i mimiki dziecka, samego rysunku oraz jego opisu przedstawionego na koniec przez malucha. Analiza wytworów jest również jednym z projekcyjnych narzędzi diagnostycznych wykorzystywanych przez specjalistów.

Etapy rozwoju rysunku według Szumana

Według Stefana Szumana, słynnego polskiego pedagoga, lekarza i psychologa specjalizującego się w analizie wytworów, można wyodrębnić trzy fazy tworzenia rysunków przez dzieci: okres bazgrot, okres ideoplastyki oraz okres fizjoplastyki. Każdy z tych etapów charakterystyczny jest dla określonego wieku i poziomu umysłowego człowieka.

Okres bazgrot

Okres bazgrot rozpoczyna się w pierwszej połowie drugiego roku życia, kiedy dziecko jest już w stanie utrzymywać przedmioty w rączce i wykonywać pierwsze intencjonalne działania. W tym czasie maluch umieszcza kredkę lub ołówek w piąstce i wykonuje chaotyczne ruchy. Nieco później, ok 3-4 roku zaczyna tworzyć bazgroty linearne (fale i zygzaczki powstałe bez odrywania rączki od kartki) oraz bazgroty figuralne (pojedyncze, małe kreski, kropki - dziecko podnosi już rękę). Rysunki trzylatków są zazwyczaj tworzone z użyciem jednej kredki lub ołówka, dopiero później obrazki zaczynają być bardziej kolorowe, zdarza się również, że dzieci nazywają poszczególne elementy wytworu. Pod koniec tego etapu maluchy konstruują już tzw. głowonogi (pierwsze, prymitywne sylwetki ludzkie składające się z głowy i nóg).

Okres idioplastyki

Okres idioplastyki trwa od ok. 4 do 10 roku życia. W tym czasie maluchy uczą się trzymać poprawnie kredki lub ołówek, podczas tworzenia starają się rysować więcej elementów i używać większej ilości kolorów. W tym czasie najczęściej pojawiającymi się na kartkach wytworami są proste formy geometryczne znane każdemu dziecku, takie jak słoneczka, chmurki, serduszka, kółka, prymitywne drzewa i motylki. Równocześnie elementy rysunku są „przeźroczyste”, brak w nim perspektywy oraz tła. Okres idioplastyki dzieli się na dwa etapy:

podokres schematu prostego trwający do osiągnięcia wieku 5,5 lat, w którym charakterystyczne jest konstruowanie prymitywnych sylwetek ludzkich o geometrycznych kształtach. Dziecko tworząc rysunki ludzkich postaci uwzględnia na nich te elementy ciała, do których ma stosunek emocjonalny - najczęściej głowa zawiera wiele szczegółów, ale pozostałe kończyny mają formę prostych kresek.

podokres schematu udoskonalanego to czas, w którym dzieci w wieku od 5,5 do 10 lat tworzą coraz bardziej proporcjonalne rysunki zawierające więcej szczegółów. Kolory zaczynają odzwierciedlać prawdziwy świat, pojawia się tło. Sylwetka ludzka rysowana przez maluchy w tej fazie przypomina już prawdziwe osoby - postacie „noszą” ubranie, ich ciała składają się z większej liczby kończyn i elementów.

Okres fizjoplastyki

Powyżej 10 roku życia młodzi ludzie zaczynają tworzyć ilustracje oderwane od dziecięcych fantazji. W tym czasie wytwory odwzorowują rzeczywistość, jej prawdziwe barwy i elementy, pojawiają się scenki rodzajowe, dzieci coraz częściej uwzględniają poprawną perspektywę, zaczynają stosować symboliczną kolorystykę. Techniki, które stosują młode osoby podczas rysowania, stają się bardziej zaawansowane - powstają kolaże, obrazy namalowane farbkami, wytwory wielowarstwowe. Pojawiają się preferencje stylów tworzenia oraz barw.

Jakie elementy dziecięcego rysunku poddaje się interpretacji?

Rysowanie ma postać spontanicznego przenoszenia swoich myśli, stanów emocjonalnych, lęków i pragnień na papier, przez co rysunek staje się dobrym źródłem informacji o tym, czego chcielibyśmy się dowiedzieć o dziecku, a czego nie chce lub nie może nam ono powiedzieć. Warto jednak pamiętać, że analizowanie rysunków dzieci musi odbywać się w tym samym kontekście w jakim wytwór powstawał tj. nie możemy wylosować przypadkowego rysunku z internetu i poddać go interpretacji bez wiedzy na temat autora i jego doświadczeń.

Podczas wyciągania wniosków z rysunku warto się kierować wytycznymi, które umożliwią poprawne jego zrozumienie. Szuman wyróżnił kilka aspektów tworzenia, których monitorowanie pomoże na najbardziej skuteczne wnioskowanie o wytworze.

Kolorystyka rysunku

W przypadku interpretacji poszczególnych barw i odcieni warto pamiętać, że dzieci mogą przejawiać preferencje różnych kolorów. Istotna jest wiedza o barwach, których maluchy nie lubią - ich występowanie może mieć znaczenie symboliczne np. czerwień kojarzy się z agresją, czerń może oznaczać różne negatywne emocje skierowane do siebie lub innych. Bezbarwne rysunki mogą wskazywać na to, że dziecko ma trudności w okazywaniu uczuć (w sytuacji, w której maluch miał do dyspozycji jest więcej kredek, a nie tylko np. ołówek). Ciepłe barwy oznaczają zazwyczaj pozytywne emocje, podczas gdy ciemne i stonowane - uczuciowy dystans. Kolorem najbardziej popularnym jest niebieski, podczas gdy odcienie zieleni nie są przez dzieci lubiane.

Analizując kolorystykę rysunku, na którym znajdują się ludzkie postacie, warto zwrócić uwagę na to, jakich barw dziecko użyło, aby namalować pojedyncze osoby. Jest to szczególnie istotne, gdy poprosi się malucha o narysowanie dowolnej postaci albo kogoś z rodziny - dziecko najczęściej wyraża to co zna, więc na kartce uwzględni często siebie lub swoich własnych bliskich. Im bardziej barwna jest postać tym większe emocjonalne znaczenie ma ona dla dziecka.

Liczba szczegółów i staranność rysunku

Dziecko z większą starannością tworzy postacie i rzeczy, które są mu bliskie, np. mama, tata albo ulubiony pies mają zazwyczaj na rysunku więcej szczegółów niż sąsiedzi i ich kot. Równocześnie warto zwrócić uwagę, że malunek to spontaniczna forma zabawy, więc jeśli ktoś poświęca bardzo dużo uwagi na jego stworzenie, koncentrując się dokładnie na konturach, drobiazgach i poprawności, może przejawiać zachowania kompulsywne. Zbyt duża ilość drobnych elementów na rysunku również prawdopodobnie świadczy o zaburzeniach nerwicowych lub osobowości.

Wielkość i bliskość postaci na rysunku

Elementy rysunku, które są ważne emocjonalnie dla dziecka, zajmują najwięcej miejsca, są też zazwyczaj położone w centralnym punkcie. Analogicznie postacie i rzeczy wzbudzające niewiele uczuć lub świadomie lub nieświadomie unikane, zajmują mało miejsca na kartce lub są zupełnie pominięte np. jeśli dziecko zostało porzucone przez jednego z rodziców, nie umieszcza go na rysunku rodziny, który wykonuje. Bliskość postaci przedstawiona na rysunku odzwierciedla rzeczywiste relacje między osobami, więc ukochania siostra będzie „stała” blisko postaci przedstawiającej dziecko, ale złośliwa kuzynka będzie znajdowała się na dalszym planie, w tle.

Kolejność rysowania i rozmieszczenie elementów na rysunku

W trakcie prowadzenia obserwacji rysującego dziecka warto zwrócić uwagę na kolejność umieszczania na obrazku poszczególnych elementów, a także na ruchy, jakie wykonuje maluch: czy są płynne czy chaotyczne, czy dziecko często zaczyna rysowanie jednego elementu i zamiast go skończyć zaczyna rysować kolejny itp. Dzieci, które mają problemy z uwagą, najczęściej szybko nudzą się rysowaniem i proponują inną zabawę, zostawianie niedokończonych elementów może również świadczyć o impulsywności. Na marginesach umieszcza się zazwyczaj mniej ważne postacie i elementy.

W jakiej sytuacji można wyciągać wnioski z treści rysunków swojego dziecka

Analiza rysunku dziecka jest techniką zaliczającą się do projekcyjnych metod diagnozowania. Metody projekcyjne mają swoich zwolenników i przeciwników. Ci drudzy uważają, że techniki te są zupełnie bezużyteczne. Współcześnie większość testów projekcyjnych nie jest już stosowana w gabinetach psychologicznych i pedagogicznych, aczkolwiek analiza rysunku dziecka może mieć kilka zastosowań, niekoniecznie diagnostycznych. Łatwo zauważyć, że rysunki dzieci w różnym wieku charakteryzują się innymi elementami, różnice te występują również wśród rówieśników, którzy są na innym poziomie rozwoju umysłowego. Odpowiednio przeprowadzona analiza rysunku wykonanego spontanicznie przez dziecko może dostarczyć wielu cennych informacji, trzeba jednak pamiętać o kilku ważnych zasadach, których nie powinno się naruszać, żeby nie wysunąć pochopnych wniosków.

Poprawna analiza rysunku dziecka

Żeby móc wysunąć poprawne wnioski na temat dziecka na podstawie jego rysunków, rodzic lub opiekun powinien dobrze poznać kontekst powstawania każdego wytworu, zanim zacznie je analizować. Przede wszystkim nie powinno się brać pod uwagę pojedynczych rysunków powstałych sytuacyjnie - jeden rysunek nie dostarczy nam żadnych konkretnych informacji, ponieważ może być na nim przedstawiona scena tendencyjna albo przypadkowa np. dziecko narysowało zakrwawionego człowieka, a cały rysunek był bardzo ponury i składał się z ciemnych kolorów. Wyciąganie wniosków bez uprzedniej rozmowy z dzieckiem byłoby błędne, ponieważ mogło się okazać, że maluch oglądał wcześniej bajkę scooby-doo i przerysowywał na kartkę zapamiętane fragmenty.

Ocenie powinno się poddawać kilka rysunków stworzonych przez to samo dziecko w różnych odstępach czasu. Jeśli malec ma tendencję do rysowania tych samych elementów, które np. widział w bajce lub mógł o nich słyszeć z czytanej książki, nie bierze się pod uwagę. Również przypadkowe obrazy pojawiające się na rysunkach o niczym nie świadczą - wnioski można wysunąć dopiero wtedy, kiedy np. dziecko zawsze rysowało wielką, kolorową postać ojca stojącą z resztą rodziny a pewnego dnia zaczęło rysować jego postać niedbale, w tle lub zupełnie przestało umieszczać go na rysunku. Może to być wywołane opuszczeniem przez ojca rodziny np. w sytuacji rozwodu rodziców i wskazywać na emocjonalny stosunek dziecka do rodzica. Oceniając rysunek, zawsze powinno się zwracać uwagę na wiek dziecka, stopień jego rozwoju, sytuację rodzinną, minione wydarzenia, a także jego osobowość.

Analiza rysunku postaci ludzkiej

Już we wczesnym dzieciństwie wśród rysunków dzieci dominują prymitywne sylwetki ludzkie pod postacią „głowonogów”. Dzieci przejawiają tendencję do rysowania siebie oraz innych osób, najczęściej znanych z bliskiego otoczenia, a także bohaterów swoich ulubionych bajek i opowiadań. Analiza rysunku postaci ludzkiej wykonanego przez dziecko może dostarczyć najwięcej informacji na temat jego rozwoju - poszczególne elementy ludzkiej sylwetki konstruowane są dopiero w odpowiednim wieku i na adekwatnym etapie rozwoju, np. większość czterolatków nigdy nie umieszcza na rysunku uszu albo powiek.

Z punktu widzenia metody projekcyjnej każdy fragment ciała narysowany przez dziecko dostarcza ważnych informacji - analizuje się kształty kończyn, ich kolory, bierze się również pod uwagę elementy pominięte. Istotne jest zaobserwowanie, czy dziecko z premedytacją pomija niektóre rzeczy, czy po prostu zapomina o nich lub jest w takim wieku, w którym jeszcze w ogóle nie uwzględnia ich jako koniecznych elementów ciała. Dla dzieci zazwyczaj najważniejsza jest głowa, u tych mniejszych jest ona nieproporcjonalnie większa niż inne części ciała. W pewnym wieku młodzi ludzie zaczynają umieszczać na obrazku również inne elementy należące do otoczenia, mogą rysować postacie z atrybutami np. ciocie piosenkarkę ilustrują z mikrofonem. Cennych informacji dostarcza rysunek własnej postaci co wykorzystuje się np. w diagnostyce zaburzeń odżywiania lub badając samoocenę dziecka.

Co dziecko mówi na temat rysunku

Ważnym elementem tworzenia analizy rysunku jest jego ostatni etap, w którym prosi się dziecko, żeby opowiedziało coś o tym, co narysowało. Rozmowa na temat wytworu może dostarczyć bardzo ważnych informacji o stanie emocjonalnym dziecka, a także jego motywacji do podjęcia tej formy zabawy. Początkowo powinno się pozwolić dziecku na swobodną wypowiedź, dopiero później można zadawać mu pytania dotyczące konkretnych elementów znajdujących się na rysunku np. dziewczynka rysując swoją rodzinę pominęła postać swojego młodszego, kilkumiesięcznego brata, nie wspomniała o nim również podczas opisywania rysunku. Może to świadczyć o tym, że jest o niego zazdrosna i z premedytacją nie uwzględniła go w swojej wizji rodziny, ale dobrze by było, gdyby obserwator zapytał np. „Czy w rodzinie są jeszcze jakieś osoby, których nie ma na obrazku, jeśli są, to dlaczego nie znajdują się na rysunku?” Konieczne jest utrzymywanie odpowiedniego, neutralnego tonu i niezadawanie agresywnie brzmiących pytań np. „Czemu twojego brata nie ma na obrazku?”, ponieważ może to sprawić, że dziecko nie będzie chciało udzielać więcej odpowiedzi.

Autor: Aleksandra Zaborowska