Krztusiec (koklusz) u dzieci – objawy, przebieg choroby, profilaktyka, leczenie, powikłania

Krztusiec (koklusz) to ostra choroba układu oddechowego. Wywołuje ją pałeczka krztuśca (Bordetella pertussis), a do zakażenia dochodzi drogą kropelkową przez bezpośredni kontakt z osobą chorą - podczas mówienia, kichania i kaszlania. Zakażenie kokluszem najbardziej niebezpieczne jest dla niemowląt i małych dzieci, u których mogą wystąpić niebezpieczne powikłania.

Obecnie dzięki szczepieniom w krajach rozwiniętych (w tym w Polsce) na krztusiec choruje głównie młodzież i dorośli. Wiąże się to z wygaśnięciem odporności nabytej po szczepieniu. Mimo że pałeczka krztuśca coraz rzadziej atakuje dzieci, warto wiedzieć, jak właściwie rozpoznać koklusz i jak leczyć dziecko, u którego wystąpiły objawy choroby.

Objawy zakażenia i przebieg krztuśca u dzieci

Czas od momentu zakażenia do wystąpienia pierwszych objawów krztuśca wynosi średnio 7-10 dni. Nie jest to jednak normą, bo okres wylęgania może być zarówno krótszy (np. 5 dni), jak i o wiele dłuższy i w niektórych przypadkach wydłużyć się nawet do 6 tygodni. Sama choroba również ma długi przebieg i trwa wiele tygodni.

Faza nieżytowa krztuśca (okres kataralny)

Pierwsze objawy kokluszu do złudzenia przypominają zwykłe przeziębienie lub grypę. Składają się na nie: utrata apetytu, osłabienie, zapalenie spojówek, katar, stany podgorączkowe oraz suchy, męczący kaszel, który nasila się zwłaszcza w nocy. Symptomy te utrzymują się zazwyczaj do 10 tygodni. U niektórych dzieci mogą wystąpić też dolegliwości typowe dla fazy drugiej kokluszu, takie jak napady bezdechu czy wymioty towarzyszące ostrym atakom kaszlu. W okresie nieżytowym krztusiec charakteryzuje się największą zakaźnością, jednocześnie jego leczenie jest wtedy najskuteczniejsze.

Faza napadowego kaszlu

Zazwyczaj w drugim tygodniu choroby pojawiają się długie napady kaszlu. Odkrztuszanie ma miejsce głównie nocą. Najbardziej typowy atak zaczyna się gwałtownie - dziecko na jednym oddechu kaszle nawet 8-10 razy. Kiedy dziecko po takim napadzie próbuje złapać powietrzne, może pojawić się charakterystyczne świszczące „zanoszenie się", które nasuwa skojarzenie piejącego koguta (dziecko stara się szybko wykonać wdech, co jest jednak utrudnione z powodu zwężonej i zaciśniętej głośni). Odkrztuszaniu najczęściej towarzyszą wymioty, łzawienie, wytrzeszcz gałek ocznych, zaczerwienienie twarzy, nabrzmiewanie żył, ślinienie, krwawienie z nosa. U niemowląt może dojść do groźnego bezdechu, a niekiedy do drgawek. Po takim ataku kaszlu dziecko jest wyczerpane, niewyspane, ma obrzękniętą buzię, zaś w klatce piersiowej czuje pieczenie i ból. Okres typowego krztuścowego kaszlu może trwać od 3 do 6 tygodni.

Zobacz również:

Faza zdrowienia

Powrót do zdrowia rozpoczyna się w 4 tygodniu choroby lub później i trwa od 2 do 6 tygodni. Objawy kokluszu stopniowo słabną, napadowy kaszel występuje coraz rzadziej, aż w końcu zanika (osoba chora nie zaraża dopiero wtedy, gdy kaszel całkowicie ustąpi). W okresie zdrowienia organizm dziecka jest szczególnie narażony na różnego rodzaju zakażenia dróg oddechowych, które mogą skutkować powrotem napadów i skomplikować przebieg choroby.

Powikłania krztuśca u dzieci

Pałeczki krztuśca powodują powstawanie uszkodzeń komórek, między innymi prowadząc do zmian martwicznych w okolicach błon śluzowych krtani, tchawicy, a nawet oskrzeli. Toksyny wydzielane przez bakterie kokluszu stanowią zagrożenie nie tylko dla układu oddechowego, ale również dla tkanki mózgowej, stąd najniebezpieczniejszymi powikłaniami mogącym się rozwinąć po krztuścu są: uszkodzenie nerwów czaszkowych, zaburzenie świadomości i niedowłady (szczególnie groźny jest zespół uszkodzenia mózgu zwany encefalopatią - śmiertelność to aż 50%). Tego rodzaju powikłania po krztuścu występują jednak rzadko (średnio u 0,5% chorych). Najczęstszym powikłaniem jest zapalenie płuc, śmiertelność u dzieci poniżej drugiego miesiąca życia wynosi 1%, a wraz z wiekiem ta liczba się zmniejsza. Pozostałymi powikłaniami mogącymi się pojawić po krztuścu są:

zapalenie ucha środkowego,
rozstrzenie oskrzeli,
odma opłucnowa,
przepuklina,
nietrzymanie moczu,
wypadanie odbytnicy,
złamania żeber.

Zalecenia w przypadku krztuśca u dzieci

Profilaktyka krztuśca u dzieci i szczepienia ochronne

Szczepienia ochronne przeciw krztuścowi, które w Polsce są obowiązkowe, to najskuteczniejsza metoda postępowania profilaktycznego. Poza tym, nawet jeżeli zaszczepione dziecko zachoruje na koklusz, przebieg choroby będzie o wiele łagodniejszy (między innymi rzadziej występuje wtedy tak zwane „pianie koguta"). W Polsce przeciw krztuścowi szczepi się niemowlęta po siódmym tygodniu życia, podając łącznie trzy dawki w miesięcznych odstępach. Kolejną dawkę aplikuje się między 16 a 18 miesiącu życia. Z racji tego, ze odporność nie jest trwała, około sześcioletniemu dziecku podaje się szczepionkę przypominającą. Pierwsze cztery szczepienia wykonywane są z użyciem szczepionki DTPw czyli pełnokomórkowej, ostatnie szczepionką DtaP (bezkomórkową).

W przypadku podejrzenia o zachorowanie na krztuśca u któregoś członka rodziny, trzeba go koniecznie odizolować od dzieci. Bardzo ważne jest też przestrzeganie zasad higieny, a także wietrzenie pomieszczeń, w których przebywał chory. Dystans między zarażonym a osobą zdrową powinien wynosić przynajmniej metr.

Diagnostyka krztuśca u dzieci

W diagnostyce krztuśca do standardów należy badanie bakteriologiczne. Materiał powinno pobrać się w ciągu pierwszych 4 tygodni, w tym celu wykonywany jest głęboki wymaz z jamy nosowej. Lekarz diagnozując dziecko, opiera się na obrazie klinicznym (kaszel napadowy utrzymujący się dłużej niż 2 tygodnie), uwzględnia ostre lub niedawno przebyte infekcje i obecność przeciwciał w krwi (badanie serologiczne IgG i IgA). W przypadku kokluszu w morfologii często obserwuje się podwyższoną ilość leukocytów (leukocytoza) i limfocytów (limfocytoza).

Leczenie krztuśca u dzieci

Dzieci poniżej 1 roku życia leczy się w szpitalu, starsze w domu. Kuracja opiera się na właściwym doborze antybiotyków i to na każdym etapie choroby. Ważne jest, aby maluch przebywał jak najczęściej na świeżym powietrzu, nawet zimą - co wcale nie znaczy, że spacery powinny być długie, a zabawy intensywnie wyczerpujące. Należy pamiętać, że większy wysiłek fizyczny przełoży się na częstotliwość i siłę napadów kaszlu. Kiedy dziecko jest czymś zajęte (grą, zabawą, czytaniem), kaszle znacznie mniej. Podczas ataków kaszlu rodzice powinni zachować spokój, bo jeśli otoczenie okazuje swoje zdenerwowanie, stres może przenieść się na małego pacjenta i tylko pogorszyć sytuację. Z tego też względu niekiedy oprócz antybiotyków dziecku podaje się leki uspakajające.

W czasie leczenia krztuśca dieta powinna być lekka, posiłki najlepiej półpłynne, zawierające dużo witaminy C. Pokarm nie może być zbyt gorący, żeby nie podrażniał przełyku (sprzyja to napadom kaszlu). Wywar z niektórych ziół i kwiatów (na przykład owoców czarnego bzu albo dzikiej róży) podany przed snem pomaga dodatkowo łagodzić męczące objawy krztuśca.

Autor: Urszula Maciuga