Makaton – charakterystyka metody, zasady i zastosowanie

Podstawowym narzędziem komunikacji międzyludzkiej jest język mówiony. Jednak istnieją zaburzenia rozwoju, które sprawiają, że nauka mowy postępuje wolno, jest utrudniona lub w ogóle niemożliwa. Problemy z werbalizacją pojawiają się też niekiedy po ciężkich chorobach lub urazach. Wtedy właśnie przydatne okazują się alternatywne i wspomagające metody komunikowania, jak m.in. Makaton

Brak możliwości porozumienia się z otoczeniem rodzi frustrację i zniechęca do podejmowania kolejnych prób. Program Makaton umożliwia kontakt ze światem osobom z zaburzeniami mowy lub niemówiącym w ogóle, dzięki tej metodzie otrzymują one sposób na wyrażenie swoich myśli. Metoda wspiera rozwój językowy, pozwala na pełniejsze nawiązywanie relacji z innymi, ułatwia naukę i zapewnia skuteczną komunikację zwrotną.

Czym jest Makaton?

Charakterystyka Makatonu

Makaton to program językowy opracowany w latach 70. XX w. w Wielkiej Brytanii przez Margaret Walker i jej współpracowników, Katharine Johnston i Tony'ego Cornforth'a - nazwa metody pochodzi ze skrótu imion jej twórców. Adresatami Makatonu na ogół są dzieci i dorośli z niepełnosprawnością intelektualną oraz inne osoby, które z różnych przyczyn mają problem z porozumiewaniem się w tradycyjny sposób.

Obecnie zakres wykorzystywania metody znacznie się poszerzył. Niekiedy stosuje się ją także u zdrowych dzieci w okresie przedwerbalnym lub takich, które znalazły się w środowisku nowego języka (np. w związku z wyjazdem za granicę). Wówczas Makaton może przez pewien czas stanowić „pomost” pomiędzy ojczystą mową a językiem otoczenia, choć warto zaznaczyć, że gesty polskiego i angielskiego Makatonu różnią się między sobą (autorką polskiej wersji jest dr Bogusława Kaczmarek, pedagog specjalny i logopeda).

Makaton w praktyce

Ten rodzaj komunikacji wykorzystuje gesty i symbole, a ich uzupełnieniem jest zawsze język mówiony (według możliwości osób, do których jest kierowany). Dzięki temu Makaton coraz częściej zastępuje systemy, które bazowały tylko na jednym z elementów (gestach lub symbolach). Program może być wykorzystywany zarówno jako metoda komunikacji wspomagającej, jak i alternatywnej.

Komunikacja alternatywna i wspomagająca (ang. augmentative and alternative communication - ACC) obejmuje różnego rodzaju postępowania, dzięki którym można wspomóc porozumiewanie się dzieci i osób dorosłych nieposługujących się mową lub posługujących się nią w ograniczonym stopniu. Makaton, jedna z wiodących metod ACC, eliminuje frustrację związaną z niemożliwością kontaktu z otoczeniem, pozwala na przekazywanie otoczeniu swoich myśli i potrzeb, wspiera rozwój niezależności.

Makaton jako wspomagająca metoda komunikacji służy dzieciom i dorosłym, którzy potrafią porozumiewać się werbalnie, ale ich mowa jest zaburzona, niewystarczająco zrozumiała bądź której rozwój postępuje wolno i przez to nie pozwala jeszcze na pełną ekspresję myśli, emocji i potrzeb.

Program jako alternatywna metoda komunikacji adresowany jest do osób niemówiących, mimo starań nie będących w stanie nauczyć się mówić albo takich, które utraciły tę zdolność, np. w wyniku doznanego urazu mózgu.

Systemy, które wykorzystuje Makaton

Gesty Makatonu

Znaki manualne (gesty) Makatonu są łatwe do zapamiętania i interpretacji (nawet przez osoby, które systemu nie znają), ponieważ w znacznej mierze odpowiadają naturalnym gestom używanym powszechnie na co dzień. Ich zadaniem nie jest wyeliminowanie mowy, mają stymulować rozwój języka mówionego - o ile jest to możliwe u danej osoby.

W Makatonie znakom manualnym towarzyszą równocześnie wypowiadane słowa (przez rodzica, terapeutę, nauczyciela, a z czasem także przez dziecko), dlatego nauka mowy i gestów następuje równolegle (oczywiście łatwiej jest nauczyć się gestu i go powtórzyć). W miarę upływu czasu użytkownik tej metody zastępuje gesty mową. Istnieje ok. 7 500 gestów - 450 podstawowych oraz ok. 7 000 dodatkowych.

Symbole Makatonu

Znaki graficzne (symbole) Makatonu to czarno-białe liniowe rysunki, przedstawiające czarną figurę na białym tle. Uproszczona forma ułatwia ich przyswojenie i wykorzystywanie - można je łatwo odwzorować/narysować, zwykle użytkownicy metody dobrze sobie z tym radzą. Podobnie jak w przypadku gestów, prezentacja symbolu powinna być połączona z poprawnym nazwaniem obiektu.

W polskiej wersji programu powstało ok. 7 500 znaków graficznych (450 podstawowych i ok. 7 000 uzupełniających). Gesty i symbole wykorzystywane są łącznie lub oddzielnie, w zależności od sytuacji, a także potrzeb użytkowników. Można je też stosować równolegle z innymi metodami ACC. Zarówno symbole, jak i gesty Makatonu ułatwiają zapamiętywanie słów, rozumienie języka oraz poprawne jego używanie.

Zalety programu Makaton

Uniwersalność Makatonu

Wartym odnotowania jest fakt, iż metoda ta może być stosowana u szerokiej grupy odbiorców. Z programu Makatonu korzystać mogą zarówno niemówiący w ogóle, jak i osoby, u których nauka mowy postępuje wolno, lub ich kompetencje językowe nie są jeszcze wystarczające do umożliwienia im pełnej, poprawnej komunikacji z otoczeniem. Gesty i rysunki są proste, zrozumiałe; dzieci, również niepełnosprawne intelektualne, z reguły szybko uczą się posługiwać Makatonem.

Zasygnalizowana już czytelność i „intuicyjność” znaków Makaton sprawia, że również osoby z różnymi stopniami niepełnosprawności intelektualnej na ogół dobrze je przyswajają. Podobnie jest z małymi dziećmi, choć należy zaznaczyć, iż nie ma ograniczeń wiekowych co do stosowania metody, nigdy nie jest „za późno” - Makaton można wprowadzić w dowolnym momencie, najlepiej od najbardziej podstawowych pojęć, potrzebnych w życiu codziennym.

Makaton a stymulacja mózgu

Program wykorzystuje niemal wszystkie kanały komunikacyjne - mowę, gest, obraz, mimikę, pantomimikę, kontakt wzrokowy, odległość między rozmówcami. Dzięki temu intensywnie stymuluje proces porozumiewania się, „otwiera” użytkownika na mowę, zwiększa zasób jego słownictwa, wspomaga rozumienie, pamięć.

Makaton a relacje z otoczeniem

Warto też wspomnieć o korzyściach natury psychospołecznej - dziecko lub osoba dorosła stosując tę metodę otrzymuje narzędzie, ułatwiające skuteczne porozumiewanie się z otoczeniem, co wcześniej często nie było możliwe. Taka komunikacja pozytywnie wpływa na relacje rodzic-dziecko, umacnia ich wzajemną więź poprzez uzyskanie nowej płaszczyzny porozumienia. Dzięki temu użytkownik programu uwalnia się od ogromnego napięcia i stresu, przestaje się denerwować, że chce coś przekazać, a nie jest rozumiany, zaczyna brać udział w rozmowach, wyraża swoje zdanie, pyta, prosi, zaprzecza...

Kontrowersje wokół Makatonu

Czy Makaton hamuje rozwój mowy?

Część rodziców dzieci niepełnosprawnych nie chce wprowadzać komunikacji wspomagającej i wyraża obawę, że metody ACC, w tym Makaton, mogą „rozleniwić” dziecko. Skoro najbliższe otoczenie rozumie jego język gestów, maluch może na nich poprzestać, zwłaszcza, jeśli nauka mowy przychodzi mu z wielkim trudem. Taką opinię podziela też pewna część logopedów, który twierdzą, że w pierwszej kolejności należy dążyć do nauki mowy, a niekiedy nawet ją „wymuszać”.

W rzeczywistości jednak nie ma powodów do obaw, że dziecko mówiące lub dopiero zaczynające mówić „zamilknie” i zrezygnuje z dalszej nauki mowy z powodu wspomagania się Makatonem. W tej metodzie słowo nierozerwalnie współwystępuje z gestem/symbolem, wraz z rozwojem kompetencji językowych znaki wypierane są przez mowę. Program ten obok dostarczania dodatkowych narzędzi komunikacji pomaga w rozumieniu mowy i rozwija zdolności językowe, a także umiejętności czytania i pisania.

Ograniczenia w stosowaniu metody Makaton

Innym argumentem przeciwników metody jest fakt, że odsetek osób znających Makaton w Polsce jest jeszcze niewielki, dlatego też dziecko czy dorosły z utrudnieniami mowy posługujący się tym programem będzie mógł komunikować się tylko z ograniczoną grupą odbiorców. Jednak faktycznie nie ma takiego zagrożenia, ponieważ znaki są czytelne i zrozumiałe nawet dla osób „nieobeznanych”, a obok rysunków oraz gestów, w miarę możliwości, użytkownik metody stosuje też werbalizację.

Istnieje jednak grupa osób, które z różnych powodów nie są w stanie posługiwać się Makatonem, np. z głęboką niepełnosprawnością intelektualną (choć nawet część z nich jest w stanie opanować rozumienie i wykonywanie najprostszych, podstawowych gestów), czy niewidome - dla nich, jeśli występują problemy z komunikacją słowną opracowano inne odrębne metody, np. stosujące znaki przestrzenno-dotykowe, a także techniki wykorzystujące nagrane komunikaty.

Autor: Aleksandra Bujas