Napięcie mięśniowe u niemowląt

Zaburzenia napięcia mięśniowego to stosunkowo częsty problem u niemowląt. Zarówno wzmożone napięcie mięśniowe (WNM), jak i jego przeciwieństwo, obniżone napięcie mięśniowe (ONM, in. hipotonia) przysparzają rodzicom zmartwień, a niemowlętom problemów rozwojowych, zwłaszcza, jeśli nie zostaną one w porę zdiagnozowane i odpowiednio rehabilitowane.

Samo zaburzenie napięcia mięśniowego nie jest chorobą, ale niekiedy sygnalizuje obecność dodatkowych problemów (np. hipotonia często współwystępuje z zespołem Downa bądź innymi wadami wrodzonymi). Jednak w większości przypadków napięcie mięśniowe u niemowląt wynika z niedojrzałości układu nerwowego i mija po wdrożeniu odpowiednich ćwiczeń oraz stymulacji.

Rozwój fizyczny dziecka a napięcie mięśniowe

Kierunki rozwoju dziecka

Chociaż każde dziecko rozwija się i nabywa poszczególnych umiejętności w swoim własnym tempie, rezultaty wieloletnich badań oraz codzienne obserwacje dokonywane przez rodziców wskazują na istnienie wielu ogólnych prawidłowości. Naukowcy analizując procesy dojrzewania poszczególnych układów i struktur, opisali m.in. kierunki rozwoju ruchowego u niemowlęcia, a są to:

• kierunek cefalokaudalny - oznacza on, że rozwój motoryczny dziecka postępuje począwszy od części głowowej (od pierwszych chwil życia obserwuje się ruchy gałek ocznych, następnie wodzenie wzrokiem, ruchy mięśni szyi umożliwiające unoszenie i utrzymywanie głowy, etc.), nieco później sprawności nabywa środkowa część tułowia oraz ręce (ruchy tułowia, rąk, palców), a dopiero później przychodzi czas na część nożną (bardziej precyzyjne, intencjonalne ruchy nóg, czworakowanie, wreszcie po 1 roku życia - chodzenie);
• kierunek proksymodystalny - stwierdzono, że zmiany rozwojowe następują w pierwszej kolejności wzdłuż osi ciała, a dopiero później „rozchodzą się” na boki, a więc najszybciej rozwijają się te mięśnie, które położone są bliżej kręgosłupa, a następnie dojrzewają mięśnie ramion, później przedramion i dłoni, na końcu zaś palców.

Omawiając kierunki rozwoju ruchowego dziecka, warto zaznaczyć, że niemowlęta w toku dorastania przechodzą od globalnych, „rozlanych” reakcji ruchowych do zlokalizowanych i bardziej precyzyjnych, przestają reagować całym ciałem, a zaczynają robić to bardziej adekwatnie (noworodek reaguje na nieznany odgłos „całościowym” poruszeniem, wykonuje nieskoordynowane ruchy, natomiast kilkumiesięczne niemowlę potrafi już odwracać głowę w kierunku źródła dźwięku).

Jak napięcie mięśniowe wpływa na rozwój psychofizyczny dziecka?

Jeśli dziecko z nieprawidłowym napięciem mięśniowym (obniżonym lub wzmożonym) nie zostanie poddane odpowiedniej rehabilitacji, zacznie utrwalać niewłaściwe wzorce ruchowe, ponieważ nauczy się poruszać tak, jak mu na to pozwalają zbyt wiotkie bądź nadmiernie naprężone mięśnie. Będzie to owocować opóźnionym nabywaniem większości niemowlęcych umiejętności, jak przewracanie się z pleców na brzuch, samodzielne siadanie, wstawanie czy chodzenie. Dalsze konsekwencje to trudności z motoryką małą, które zwykle „wychodzą na jaw” w przedszkolu lub w szkole (problem może wówczas stanowić posługiwanie się nożyczkami, rysowanie, nauka pisania, itd.), a także zaburzenia koncentracji i kłopoty na zajęciach wychowania fizycznego (taki maluch często „nie nadąża za grupą”, nie potrafi wykonywać określonych ćwiczeń, etc.). Wszystko to rzutuje negatywnie na samoocenę dziecka, poczucie sukcesu oraz osiągnięcia edukacyjne (nawet jeśli pod względem intelektualnym nie jest ono opóźnione).

Napięcie mięśniowe u noworodka i młodszego niemowlęcia

Należy mieć na uwadze, że większość dzieci w okresie od urodzenia do trzeciego miesiąca życia ma wzmożone napięcie mięśniowe. Jest to zupełnie naturalne zjawisko rozwojowe i na ogół mija samoistnie. Taka niewielka hipertonia staje się widoczna szczególnie wtedy, gdy malec płacze (a wówczas „pręży się” i napina ciało), niekiedy także w przypadku, gdy jest mu zimno. Choć najczęściej nie ma żadnych powodów do obaw, warto, aby malucha wykazującego tego rodzaju objawy zbadał neurolog, który odróżni stan normalny od symptomów zaburzeń ze strony układu nerwowego, które w pierwszym okresie mogą być u dziecka bardzo dyskretne.

Wzmożone napięcie mięśniowe u niemowląt

Objawy wzmożonego napięcia mięśniowego u niemowlęcia

Niemowlę, u którego występuje wzmożone napięcie mięśniowe płacze częściej niż inne, bywa niespokojne, drażliwe, reaguje nadmiernym „poruszeniem”, śpi stosunkowo mało, można u niego zaobserwować także prężenia ciała „bez powodu”. Pojawiają się także kłopoty z karmieniem, dziecko ma trudności z ssaniem (piersi oraz butelki), hipertonia w obrębie mięśni brzucha i nieprawidłowa praca układu pokarmowego owocują częstym refluksem (ulewanie pokarmu). Częsty jest także charakterystyczny opór podczas zginania i prostowania kończyn, np. przez opiekuna przy okazji czynności pielęgnacyjnych. Nie powinno się w takich sytuacjach dążyć do wyprostowania ręki czy nogi na siłę, ponieważ w ten sposób można zrobić malcowi krzywdę.

Dziecko z hipertonią często wykonuje charakterystyczny ruch odchylania głowy do tyłu oraz wygięcia ciała w łuk (literę „C”), zaciskając przy tym pięści. Nie należy utożsamiać tego z tzw. odruchem Moro, który jest reakcją na potencjalnie zagrażający bodziec i powinien stopniowo wygasać w okolicach 4 miesiąca życia. Niemowlę ze wzmożonym napięciem mięśniowym odczuwa dyskomfort w niektórych pozycjach, np. przy siedzeniu (zwłaszcza w foteliku samochodowym) czy podczas samodzielnego stania.

Przyczyny wzmożonego napięcia mięśniowego u niemowlęcia

Wzmożone napięcie mięśniowe najczęściej występuje u dzieci urodzonych przed terminem lub/i z niską masą urodzeniową, pewnymi deficytami w obrębie układu nerwowego, a także takich, u których występują objawy niedotlenienia mózgu (po długim, ciężkim porodzie z komplikacjami). Czasem taki stan obserwuje się u maluchów urodzonych przez cesarskie cięcie, ale w większości przypadków przyczyna hipertonii nie jest do końca poznana. Osobną kwestię stanowi mózgowe porażenie dziecięce (MPD), którego jednym z głównych objawów jest wzmożone napięcie mięśniowe.

Osłabione napięcie mięśniowe u niemowląt

Objawy osłabionego napięcia mięśniowego u niemowlęcia

Niemowlęta z obniżonym napięciem mięśniowym są z reguły mało aktywne, rzadziej płaczą, przesypiają znaczną część doby (choć nie jest to regułą), uchodzą za wyjątkowo ciche i „mało problemowe” dzieci. Jeśli nie występują inne objawy, hipotonię w pierwszym okresie życia malca łatwo jest przeoczyć, jego małe ożywienie bywa interpretowane jako cecha temperamentalna.

Niemowlę z ONM leżąc na brzuszku na ogół nie próbuje podnieść głowy, nie podejmuje prób pełzania ani raczkowania, umiejętności ruchowe zdobywa później niż rówieśnicy, a niskie napięcie mięśni w obrębie jamy ustnej sprawia, że trudniej mu ssać pierś, wpływa też na pracę aparatu artykulacyjnego dziecka, dlatego nauka mowy jest zazwyczaj opóźniona. Hipotonia przekłada się także na osłabienie i zanik mięśni, przykurcze oraz dolegliwości bólowe.

Przyczyny osłabionego napięcia mięśniowego u niemowlęcia

Przyczyn występowania obniżonego napięcia mięśniowego jest wiele, jako najczęstsze wskazuje się wcześniactwo, niską wagę urodzeniową, żółtaczkę fizjologiczną noworodków i niedojrzałość pewnych struktur układu nerwowego. Wówczas przepływ impulsów z mózgu do mięśni jest nadmiernie hamowany przez korę mózgową. Taki stan ma miejsce również w przypadku wrodzonych zaburzeń metabolicznych oraz autoimmunologicznych, zatrucia metalami ciężkimi (np. rtęcią), lub wówczas, gdy matka podczas ciąży przechodziła anemię, miała problemy z tarczycą, nadciśnieniem lub nerkami. Obniżone napięcie mięśniowe u niemowlęcia bardzo często współwystępuje także z zespołem Downa.

Rehabilitacja nieprawidłowego napięcia mięśniowego u niemowlęcia

Rehabilitacja wzmożonego napięcia mięśniowego u niemowlęcia

Na ogół wzmożone lub obniżone napięcie mięśniowe nie stanowi zagrożenia i można je stosunkowo szybko wyeliminować, stosując się do zaleceń lekarzy i rehabilitantów. Konieczna jest jednak odpowiednio szybko postawiona diagnoza. Większość dzieci z WNM oraz ONM nie potrzebuje żadnego „specjalnego” leczenia. Najskuteczniejszym sposobem, aby przywrócić malcowi prawidłowe napięcie mięśniowe (a w efekcie też sprawność ruchową) jest wykonywanie odpowiednich ćwiczeń pod okiem ekspertów, a także codzienna stymulacja przy okazji zabawy czy czynności pielęgnacyjnych.

W rehabilitacji niemowląt z nieprawidłowym napięciem mięśniowym często stosuje się metodę NDT-Bobath, która ma za zadanie utrwalić prawidłowe odruchy i wzorce ruchowe, a wygasić te niewłaściwe. Ćwiczenia z reguły wykonywane są przy pomocy takich sprzętów jak duża piłka (na której można położyć dziecko), mata oraz różnego rodzaju zabawki. Rodzice lub opiekunowie malca mają za zadanie kontynuować zalecenia terapeutyczne w domu, także podczas normalnych, codziennych sytuacji (wspólna zabawa, czynności higieniczno-pielęgnacyjne, etc.). Ta metoda jest na ogół bardzo lubiana przez dzieci, ponieważ dostarcza im wielu przyjemnych doznań.

Inną często praktykowaną techniką jest metoda Vojty. Polega ona na drażnieniu poprzez nacisk konkretnych punktów ciała dziecka; musi się to odbywać w ściśle określony sposób (uwzględniwszy siłę, kierunek i rodzaj nacisku), dzięki temu dane partie mięśni zostają pobudzone do pracy w odpowiedniej kolejności. Takie postępowanie sprawia, że niemowlę nabywa pożądanych wzorców ruchowych. Podobnie jak w przypadku wspomnianej wyżej metody Bobath także w tym przypadku ważne jest, aby rodzice współpracowali ze specjalistami i wykonywali ich zalecenia także w domu.

Autor: Aleksandra Bujas