Rozwój teorii umysłu a funkcjonowanie społeczne dziecka

Na temat teorii umysłu w kontekście zachowań społecznych u dzieci wypowiadało się wielu psychologów rozwojowych oraz innych specjalistów. Obecnie wiadomo, że sposób, w jaki dziecko spostrzega siebie, odzwierciedla to, jak traktuje ono inne osoby. Istnieją również badania, które dowodzą, że teoria umysłu może mieć zastosowanie także w przypadku zwierząt.

Żeby zrozumieć procesy myślowe innych osób, ludzie muszą wnioskować o nich na podstawie zachowania, wypowiedzi i gestów. Pierwotne założenie teorii umysłu, zaproponowane przez Premacka i Woodruffa w 1978 roku, było takie, że istoty są w stanie wnioskować o stanach umysłu innych stworzeń na podstawie swoich doświadczeń.

Czym jest teoria umysłu?

Teoria umysłu to system wrodzonych mechanizmów mózgowych, które umożliwiają ludziom odróżnianie siebie od innych, nawiązywanie kontaktów społecznych i ogólnie funkcjonowanie społeczne we wszystkich obszarach. Dzieci całkowicie rozwijają teorię umysłu dopiero ok. 14 roku życia, wcześniej we wszystkich fazach dojrzewania młodzi ludzie zdobywają nowe doświadczenia społeczne, specjalizują się u nich również różne obszary mózgu odpowiedzialne za poprawne wykształcenie wszystkich mechanizmów teorii umysłu. Rozwój tego konstruktu rozpoczyna się już w pierwszych miesiącach życia.

Rozwój teorii umysłu

Wraz z upływem czasu i pojawianiem się nowych wyzwań społecznych, dzieci nabywają coraz więcej umiejętności, które umożliwiają im efektywne funkcjonowanie w świecie. Rozwój ten rozpoczyna się w momencie, w którym dziecko zaczyna traktować siebie jako odrębny organizm, a nie jako część swoich rodziców, zwłaszcza matki. Wtedy to u młodego człowieka rozwija się samoświadomość, która jest obiektem badań wielu naukowców. Choć rozwój teorii umysłu zaczyna się już od pierwszych miesięcy życia, mechanizmy zjawiska zaczynają prawidłowo działać dopiero kiedy dziecko ma ok 4 lat. To wtedy większość czterolatków poprawnie przechodzi przez testy fałszywych przekonań dotyczące dwóch rodzajów wiedzy: o tym, że każdy człowiek ma swoje własne myśli i o tym, że prawda o otaczającej rzeczywistości jest obiektywna.

Początki samoświadomości

W pierwszych miesiącach życia dzieci nie są w stanie rozpoznawać ani swoich rodziców, ani dziadków, ani tym bardziej siebie. Dziecko uśmiecha się do wszystkich, nie przejawia jeszcze żadnych preferencji w stosunku do członków rodziny, nie rozpoznaje głosów osób, które je otaczają. Zmiana następuje dopiero w 6 miesiącu życia, kiedy to malec zaczyna różnicować i rozpoznawać twarze. Dziecko podchodzi z dystansem do osób obcych, podczas gdy rodzica lub bliskiego opiekuna zaczyna traktować jak bezpieczną bazę, do której zawsze chce wracać. W tym czasie kształtują się procesy przywiązania. Dwa miesiące później dziecko odkrywa, że ono i matka to nie jedna i ta sama osoba, a to odkrycie stanowi fundament tworzenia samoświadomości.Podstawową wiedzę o świecie maluch buduje wtedy na postawie przekonania o stałości obiektów w sytuacji np. kiedy matka wychodzi na chwilę z pokoju, małe dziecko popada w histerię, bo myśli, że obiekt przywiązania już nie wróci (starsze już tak nie reaguje).Człowiek w wieku 8 miesięcy widzi wszystko takim, jakim jest w danej chwili i miejscu, nie zna perspektywy czasowej, uznaje tylko te zjawiska, które w danym momencie czuje i widzi.

Test czerwonej plamki

Rozpoznawanie swojego odbicia w lustrze to jeden z podstawowych przejawów samoświadomości, większość dzieci dokonuje tego już ok. 18 miesiąca życia. Do najpopularniejszych metod badania tej umiejętności należy tzw. test czerwonej plamki. W trakcie testu matka dziecka przylepia mu niepostrzeżenie lub zaznacza farbką czerwoną plamkę na czole, następnie pokazuje dziecku jego odbicie w lustrze. Maluchy w wieku od 16 do 24 miesięcy zazwyczaj rozpoznają własne odbicie, próbują dotknąć, zetrzeć lub ściągnąć plamkę ze swojej twarzy. Sytuacja, w której dziecko zamiast swojej głowy dotyka odbicia w lustrze oznacza, że nie jest jeszcze ono świadome swojej odrębności.

Samoświadomość a rozwój empatii

Dzieci, które są w stanie ,„zdać” test czerwonej plamki, zazwyczaj dysponują już nieznacznym zasobem słownictwa, potrafią też się bawić i wchodzić w pierwsze interakcje społeczne. Rozwój samoświadomości pozwala im na tworzenie pojedynczych, sytuacyjnych reprezentacji uczuć i stanów emocjonalnych, które odczuwają. Dla przykładu, niemowlęta i bardzo małe dzieci nie są jeszcze w stanie odróżnić swoich emocji od emocji innych ludzi, dlatego reagują płaczem na płacz innego dziecka, które np. przewróciło się i zraniło w rączkę. Starsze dzieci w podobnej sytuacji zaczynają odczuwać żal w stosunku do cierpiącego dziecka, lecz nie odczuwają już jego bólu. Wraz z rozwojem samoświadomości wykształca się więc empatia.

Test fałszywych przekonań

Testy fałszywych przekonań to podstawowe metody badania poziomu rozwoju teorii umysłu. Polegają one na przedstawieniu dzieciom różnych sytuacji lub historyjek, w których maluchy muszą się wczuć w sytuację innej osoby. Zadania zazwyczaj sprawiają wiele trudności dzieciom poniżej 4 roku życia, ponieważ nie są one jeszcze w stanie przejmować perspektywy innych osób. Jednym z najpopularniejszych testów fałszywych przekonań jest zadanie, podczas którego pokazuje się młodemu człowiekowi pudełko czekoladek i wyciąga się z niego kredki. Dziecko powinno być zdziwione tym, że zamiast słodyczy znalazło coś zupełnie innego. Następnie do pomieszczenia zaprasza się kolejnego malca i pyta pierwszego uczestnika o to, co jego rówieśnik pomyśli, że znajduje się w pudełku. Małe dzieci zawsze odpowiadają, że kredki, starsze, które są na wyższym etapie rozwoju, odpowiedzą, że czekoladki, ponieważ zdają sobie sprawę z tego, że ich wiedza nie jest obiektywną wiedzą i że inni ludzie mają swoje przekonania na temat świata.

Zachowania społeczne, które rozwijają się dzięki teorii umysłu

Umiejętność rozpoznawania własnych stanów umysłu, a z czasem stanów umysłu innych osób stanowi ważny aspekt funkcjonowania w społeczeństwie. Dziecko, tworząc coraz bardziej dojrzałe reprezentacje świata, czyli wyobrażenia o tym, jakie jest życie w jego przekonaniu, może lepiej porozumiewać się z rówieśnikami, uwzględniając w interakcjach np. dzielenie się, przyjmowanie ról, odczytywanie metafor, rozumienie intencji, wyłapywanie kłamstwa.

Przyjmowanie ról

Podczas zabawy ważnym elementem jest przyjmowanie ról. Dziecko dzięki rozwinięciu teorii umysłu pojmuje, że jeśli w zabawie ustala się, że banan to telefon, to osoba, która mówi do przysuniętego do ucha banana, „rozmawia przez telefon”. Ważne jest również rozumienie podziału ról, np. podczas zabawy w chowanego dziecko powinno wiedzieć, że odgrywa rolę osoby chowającej się albo szukającej innych.

Rozumienie kłamstwa

Rozumienie kłamstwa jest ważną umiejętnością społeczną, która umożliwia ludziom bardziej efektywne funkcjonowanie w świecie. Dzieci uczą się, że ludzkim zachowaniem sterują przekonania, które mogą być niezgodne z prawdą. Rozpoznawanie kłamstwa jest niezbędne do rozumienia zjawiska manipulacji. Dzieci w pierwszych latach życia konstruują fałszywe przekonania, ponieważ niewłaściwie interpretują różne sytuacje.

Rozumienie intencji

Dzięki wykształceniu teorii umysłu dzieci uczą się rozpoznawania intencji, co stanowi postawę rozwoju moralnego. Jednakże na wczesnych etapach życia dla maluchów nie intencje, a skutki działań stanowią źródło wiedzy na temat dobra lub zła. Kiedy zapyta się małe dziecko, kto jest bardziej niegrzeczny: chłopiec, który rozbił specjalnie jedną filiżankę czy chłopiec, który potknął się i przez przypadek rozbił 5 filiżanek, trzylatek odpowie, że drugi chłopiec. Dlatego teoria umysłu ogrywa ogromną rolę w kształtowaniu się zachowań prospołecznych dziecka, a także w pierwszych próbach definiowania dobra i zła.

Rozumienie metafor

Dzieci, które nie posiadają rozwiniętej teorii umysłu, rozumieją jedynie dosłowne znaczenie słów i wyrażeń, przez co mają problem z utrzymywaniem rozmowy bez znajomości kontekstu, np. gdy starsze dzieci rozmawiają o nietypowym zachowaniu kota, który aportuje i krzyczą „ale numer!„, młodsze dziecko zapyta „ale czyj numer?”.

Zaburzenia rozwoju teorii umysłu i jego konsekwencje

Zaburzenie rozwoju teorii umysłu u dzieci niesie za sobą szereg konsekwencji w postaci utrudnień w funkcjonowaniu w społeczeństwa, wpływa także na inne aspekty funkcjonowania człowieka np. sferę poznawczą (spostrzeganie, myślenie) i afektywną (emocje, empatia). Problemy z myśleniem, wyobrażaniem, oszukiwaniem i udawaniem to tylko kilka z zaburzeń, które mogą przejawiać dzieci z nieprawidłowo rozwiniętą teorią umysłu.

Neuronalne podłoże zaburzenia rozwoju teorii umysłu

Badania nad teorią umysłu wykazują, że zaburzenie w wykształcaniu jej mechanizmów może mieć podłoże neuronalne. Wpływ na rozwój myślenia na temat przekonań innych osób ma działanie trzech obszarów mózgu: tylnego zakrętu obręczy, środkowej kory przedczołowej oraz styku skroniowo-ciemieniowego. Uszkodzenie lub nieprawidłowe wykształcenie tych fragmentów mózgu może doprowadzić do zaburzeń w ich działaniu. Defekty takie można wykryć poprzez wykonanie badania metodą fMRI, które monitoruje aktywność różnych obszarów mózgu, jednakże z przyczyn bezpieczeństwa badania te częściej wykonuje się u osób dorosłych.

Teoria umysłu jako wrodzona funkcja mózgu

Badaczka Cecylia Hayes jest jedną z osób, które uważają, że teoria umysłu ma źródło w tzw. hipotezie o konstrukcji. Teoria ta mówi, że wykształcenie się teorii umysłu dokonuje się podczas doboru naturalnego i ma funkcję adaptacyjną. Również według tej koncepcji uszkodzenie mózgu odpowiada za nieprawidłowe wykształcenie umiejętności społecznych. Badacze wskazują np. na to, że osoby z uszkodzoną prawą półkulą gorzej niż zdrowi ludzie radzą sobie w zadaniach polegających na rozumieniu historyjek wymagających odczytywania własnych stanów umysłowych, ale równocześnie lepiej wykonują zadania, w których muszą wnioskować o przekonaniach innych osób. Częścią wspomnianej hipotezy jest również przekonanie o tym, że teoria umysłu może zależeć od doświadczenia, aczkolwiek większość badań tego nie potwierdza.

Doświadczenia społeczne a teoria umysłu

Większość badań nie uwzględnia doświadczeń człowieka jako istotnego warunku prawidłowego rozwoju teorii umysłu, jednakże warto wspomnieć, że dziecko zupełnie pozbawione kontaktów z rówieśnikami może mieć problem z rozwinięciem omawianych wyżej mechanizmów. Zwolennicy założenia o dużej roli doświadczenia argumentują, że bliskie środowisko dziecka oraz osoby z jego otoczenia mają wpływ na wynik testu fałszywych przekonań. Jednym z wariantów tego testu jest wersja z brokułem i krakersami. Eksperymentator przygotowuje dla dziecka dwa talerzyki: na jednym znajdują się krakersy, które zazwyczaj są bardzo lubiane przez malców, a na drugim zielone brokuły, które nie cieszą się popularnością wśród dzieci. Najpierw dziecko proszone jest o poczęstowanie się tym rodzajem przysmaków, które bardziej lubi (prawie zawsze jest to krakers), następnie eksperymentator częstuje się obydwoma wersjami pokarmu krzywiąc się podczas jedzenia krakersów i wyrażając zadowolenie podczas jedzenia brokuła. Dziecku oddawane są talerzyki i osoba przeprowadzająca badanie prosi je, czy mogłoby ją czymś poczęstować. Trzylatki w większości przypadków częstują osobę krakersami, czyli tym, co same lubią. Czterolatki i dzieci z rozwiniętą teorią umysłu potrafią rozumieć przekonania i preferencje drugiej osoby, więc częstują towarzysza brokułem. Maluchy, które w okresie rozwoju teorii umysłu nie mają kontaktów z rówieśnikami, starszym rodzeństwem oraz innymi ludźmi, zazwyczaj odnoszą gorsze wyniki w teście, nawet jeśli są w wieku, kiedy powinny już rozumieć, że każdy człowiek ma swoje własne przekonania i preferencje.

Autor: Aleksandra Zaborowska