Genetyczne predyspozycje do wystąpienia raka piersi i raka jajnika
Dane epidemiologiczne wskazują, że co czwarty Polak, co czwarta Polka zachorują w ciągu swego życia na nowotwór złośliwy. Można więc oszacować, że spośród obecnie żyjących niemal 40-stu milionów Polaków, około 10 milionów zachoruje na tę chorobę, jeśli nic znacząco nie zmieni się w profilaktyce.
Nowotwory złośliwe są drugą przyczyną zgonów po chorobach układu krążenia. Są one przyczyną zgonu co piątego Polaka. Wśród kobiet najczęstszą przyczyną zgonu do 65 roku życia są nowotwory złośliwe. Wśród mężczyzn, są one pierwszą przyczyną zgonu w wieku od 0-20 lat. Biorąc pod uwagę odwrotne trendy umieralności, wzrostowy dla nowotworów złośliwych i obniżający się dla chorób układu krążenia, należy przewidzieć, że w XXI wieku nowotwory złośliwe będą główną przyczyną zgonu Polaków w młodym i średnim wieku.
Rak piersi jest najczęstszym nowotworem u kobiet w krajach rozwiniętych. W Polsce stanowi ponad 20% wszystkich nowotworów złośliwych u kobiet, a w wieku 40-55 lat jest pierwszą przyczyną zgonów. Co roku notuje się 12.000 nowych przypadków raka piersi z czego niemal 5000 kończy się śmiercią. Rak jajnika stanowi ponad 5% wszystkich rozpoznań nowotworów u kobiet i jest przyczyną 5% zgonów w przebiegu chorób nowotworowych. Jedną z przyczyn tak dużej umieralności z powodu tych nowotworów jest małą liczba badań przesiewowych, w tym badań genetycznych, dzięki którym można by rozpoznawać osoby obarczone ryzykiem genetycznym.
SŁOWNIK POJĘĆ GENETYCZNYCH
Badania predyspozycji genetycznych- są to badania mające na celu wykrycie mutacji, które zwiększają ryzyko zachorowania – np. badanie mutacji BRCA-1, która zwiększa ryzyko zachorowania na raka piersi.
Krewni pierwszego stopnia - rodzice, rodzeństwo, dzieci.
Krewni drugiego stopnia – dziadkowie, ciotki, wujkowie, wnuki.
Mutacje dziedziczne – mutacje przenoszone za pośrednictwem komórek rozrodczych. Mutacje te są przenoszone do komórek potomstwa zgodnie z prawami dziedziczenia cech od obojga rodziców.
Mutacje somatyczne - mutacje powstające spontanicznie w komórkach całego ciała w komórkach somatycznych (nierozrodczych). Mutacje te nie są dziedziczone przez potomstwo.
Mutacje spontaniczne – mutacje wywoływane zarówno przez czynniki wewnątrz-, jak i zewnątrz-komórkowe, np. środowiskowe. Z reguły dotyczą one komórek somatycznych. Jeśli jednak wystąpią w komórkach rozrodczych, stają się mutacjami dziedzicznymi.
Probant – pierwsza osoba w rodzinie, u której ujawnił się zespół ryzyka rodzinnego lub genetycznego lub osoba zasięgająca porady genetycznej.
Ryzyko dziedziczne – oznacza zwiększenie prawdopodobieństwa zachorowania z powodu wrodzonych zmian genetycznych (dodatni test genetyczny). Ryzyko to szacuje się na podstawie badań statystycznych, wiążących wystąpienie mutacji z prawdopodobieństwem zachorowania.
Ryzyko rodzinne – ryzyko zachorowania na daną chorobę (np. nowotwór) wynikające z liczby zachorowań u krewnych, które ocenia się na podstawie kryteriów rodowodowo-klinicznych. Zwykle określane jest wówczas, gdy wystąpiły przynajmniej dwa przypadki choroby u krewnych pierwszego stopnia. Ryzyko rodzinne nie musi być związane z ryzykiem genetycznym. Bywa, że niektóre czynniki środowiskowe, czy styl życia działają w szczególny sposób na ryzyko zachorowania w danej rodzinie (np. odżywianie się). Ryzyko rodzinne wykazuje związek statystyczny u krewnych.
Skryning genetyczny nowotworów – program badań przesiewowych mający na celu znalezienie u osób badanych charakterystycznych mutacji wrodzonych.
Skryningryzyka rodzinnego – program badań przesiewowych mający na celu wyodrębnienie osób z wysokim ryzykiem rodzinnym z wykorzystaniem ankiety identyfikującej to ryzyko na podstawie cech rodowodowo-klinicznych.
Badania predyspozycji genetycznych- są to badania mające na celu wykrycie mutacji, które zwiększają ryzyko zachorowania – np. badanie mutacji BRCA-1, która zwiększa ryzyko zachorowania na raka piersi.
Krewni pierwszego stopnia - rodzice, rodzeństwo, dzieci.
Krewni drugiego stopnia – dziadkowie, ciotki, wujkowie, wnuki.
Mutacje dziedziczne – mutacje przenoszone za pośrednictwem komórek rozrodczych. Mutacje te są przenoszone do komórek potomstwa zgodnie z prawami dziedziczenia cech od obojga rodziców.
Mutacje somatyczne - mutacje powstające spontanicznie w komórkach całego ciała w komórkach somatycznych (nierozrodczych). Mutacje te nie są dziedziczone przez potomstwo.
Mutacje spontaniczne – mutacje wywoływane zarówno przez czynniki wewnątrz-, jak i zewnątrz-komórkowe, np. środowiskowe. Z reguły dotyczą one komórek somatycznych. Jeśli jednak wystąpią w komórkach rozrodczych, stają się mutacjami dziedzicznymi.
Probant – pierwsza osoba w rodzinie, u której ujawnił się zespół ryzyka rodzinnego lub genetycznego lub osoba zasięgająca porady genetycznej.
Ryzyko dziedziczne – oznacza zwiększenie prawdopodobieństwa zachorowania z powodu wrodzonych zmian genetycznych (dodatni test genetyczny). Ryzyko to szacuje się na podstawie badań statystycznych, wiążących wystąpienie mutacji z prawdopodobieństwem zachorowania.
Ryzyko rodzinne – ryzyko zachorowania na daną chorobę (np. nowotwór) wynikające z liczby zachorowań u krewnych, które ocenia się na podstawie kryteriów rodowodowo-klinicznych. Zwykle określane jest wówczas, gdy wystąpiły przynajmniej dwa przypadki choroby u krewnych pierwszego stopnia. Ryzyko rodzinne nie musi być związane z ryzykiem genetycznym. Bywa, że niektóre czynniki środowiskowe, czy styl życia działają w szczególny sposób na ryzyko zachorowania w danej rodzinie (np. odżywianie się). Ryzyko rodzinne wykazuje związek statystyczny u krewnych.
Skryning genetyczny nowotworów – program badań przesiewowych mający na celu znalezienie u osób badanych charakterystycznych mutacji wrodzonych.
Skryningryzyka rodzinnego – program badań przesiewowych mający na celu wyodrębnienie osób z wysokim ryzykiem rodzinnym z wykorzystaniem ankiety identyfikującej to ryzyko na podstawie cech rodowodowo-klinicznych.
W Polsce ponad 50% nowo rozpoznanych przypadków raka piersi zalicza się do stanów zaawansowanych, a tylko ok. 20-30% do pierwszego stopnia zaawansowania. Dla porównania, w Stanach Zjednoczonych rak piersi w pierwszym stopnia zaawansowania stanowi 50-60% przypadków, a w Szwecji aż 80%.
W ostatnich latach nastąpiło istotne przyspieszenie w badaniach nad genetycznymi uwarunkowaniami nowotworów. Istnieje możliwość wykonania testów genetycznych np. dla określenia charakterystycznych mutacji w genach BRCA1 i BRCA2 oraz określenie podwyższonego ryzyka zachorowania na nowotwory na podstawie wywiadu (ankiety). Obok tych badań powinny być prowadzone programy wykrywcze (np. skryningi mammograficzne).
Jak podało pismo "Lancet", w ciągu ostatnich dwudziestu lat dzięki programom profilaktycznym prowadzonym w Wielkiej Brytanii i USA liczba zgonów na raka piersi zmniejszyła się tam o 18-22%.
Podczas gdy w Szwecji umieralność z powodu rak piersi w latach 1959 – 1995 szybko spada, w Polsce dramatycznie wzrasta. Przewiduje się, że jeśli w Polsce nie wprowadzi się na szerszą skalę profilaktyki, w tym badań genetycznych, to w roku 2010 na raka piersi zachoruje ponad 17.000 kobiet z czego ponad 6.000 umrze. Rak piersi i jego prawie 50 procentowa śmiertelność będzie głównym problemem zdrowotnym kobiet w niedalekiej przyszłości. Jest to zjawisko bardzo niepokojące, świadczące o nieefektywności systemu wczesnego wykrywania tego nowotworu w Polsce.
Wystąpienie mutacji a ryzyko zachorowania na nowotwór
Wystąpienie mutacji w genie BRCA1 i/lub BRCA2 silnie predysponuje do zachorowania na nowotwory piersi, jajnika oraz w mniejszym stopniu na nowotwory prostaty, okrężnicy, krtani i trzustki. Kobiety z mutacjami w tych genach obciążone są ryzykiem zachorowania na raka piersi do siedemdziesiątego roku życia wynoszącym ponad 80%, a na raka jajnika równym 40%. Rozpoznanie osób ze zwiększonym ryzykiem genetycznym zachorowania na nowotwory ma więc istotne znaczenie dla ratowania ich życia.
Samo stwierdzenie mutacji nie oznacza jeszcze wystąpienia choroby nowotworowej, ale informuje o tym, że organizm nosiciela mutacji w genach BRCA1 i/lub BRCA2 jest silnie predysponowany do zachorowania na nowotwór. Dzięki badaniom genetycznym ryzyko zachorowania na raka np. jajnika można zmniejszyć aż o połowę. Szacuje się, że nosicielek mutacji w genach BRCA1 i BRCA2, powodujących skłonność do raka piersi i raka jajnika, może być nawet 200 tysięcy Polek.
Zobacz również:
Rak piersi i rak jajnika, podobnie jak wszystkie inne nowotwory złośliwe mogą rozwijać się na skutek nagromadzenia mutacji w genach regulujących podziały komórkowe. Mutacje te mogą być dziedziczone. Biorąc pod uwagę wszystkie kobiety w Polsce średnio jedna na 14 kobiet zachoruje na raka piersi, a jedna na 100 kobiet na raka jajnika. Przy wystąpieniu mutacji w genach BRCA prawdopodobieństwo zachorowania wzrasta dramatycznie, odpowiednio do 59% i 16% w wieku 40-50 lat oraz 82% i 40% przed 70 rokiem życia. Jedną z konsekwencji tak drastycznego zwiększenia ryzyka w przypadku wystąpienia mutacji jest również przesunięcie czasowe momentu zachorowania. O ile w całej populacji szczyt zachorowań na raka piersi ma miejsce w 57 roku życia, o tyle nosicielki mutacji chorują o 17 lat wcześniej, czyli nawet już w wieku 40 lat lub wcześniej.
W połowie lat 90. po raz pierwszy ustalono silny związek mutacji w genach BRCA1, BRCA2 (nazwa genów od BReast CAncer – rak piersi) z rodzinnym występowaniem nowotworów piersi. Prawidłowe kopie tych genów, biorą udział w kontroli podziałów komórkowych (proliferacji), w tym komórek nabłonka gruczołowego sutka - wyściełającego przewody mleczne oraz komórek nabłonka pokrywającego powierzchnię jajnika (geny supresorowe transformacji nowotworowej). Mutacje w tych genach powodują ich wyłączenie, a tym samym upośledzenie systemu kontroli podziałów komórkowych, czego skrajnym efektem jest niekontrolowana proliferacja nowotworowa. Mutacje w genach BRCA1 i BRCA2 zwykle nie stanowią bezpośredniej przyczyny zezłośliwienia komórek, ale predysponują do zmian nowotworowych przez upośledzenie supresorowych (hamujących) systemów kontroli podziałów komórek, które w warunkach kancerogennych (np.: stosowanie hormonów, promieniowanie jonizujace) przestają prawidłowo funkcjonować
Ocenia się, że około 5-10% kobiet z rozpoznanym rakiem piersi lub jajnika wykazuje zmiany genetyczne w genie BRCA1 i/lub BRCA2 predysponujące do zachorowania.
Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że mutacje w genie BRCA1 odpowiadają za około 45% dziedzicznych form raka piersi w rodzinach, w których wystąpiły tylko przypadki nowotworów piersi i za 75% nowotworów piersi w rodzinach, w których występowały także nowotwory jajników. Dotychczas wykazano, że dziedziczenie mutacji w tymże genie zwiększa ryzyko zachorowania na raka piersi do 59% przed 50 rokiem życia i do 82% przed 70 rokiem życia oraz odpowiednio do 16% i 40% w przypadku raka jajników.
Badania dotyczące genu BRCA2 wskazują, że mutacje w tym genie odpowiedzialne są za 35-45% uwarunkowanych dziedzicznie nowotworów piersi u kobiet. Mutacje w genie BRCA2 zwiększają ryzyko zachorowania na raka piersi do 85% zaś na raka jajnika do 15-20%.
Grupy podwyższonego (wysokiego) ryzyka
Do osób, które w pierwszej kolejności powinny zostać objęte testami genetycznymi należą:
- osoby, które już zachorowały na raka,
- osoby, które miały co najmniej dwóch krewnych,
- poniżej 60 roku życia ze strony jednego z rodziców, u których występowały takie same nowotwory,
- bliscy krewni osób u których wystąpiły nowotwory, zwłaszcza rak piersi i jajnika,
- członkowie rodzin, w których wystąpiło kilka różnych nowotworów (u krewnych),
- kobiety planujące podjęcie decyzji o hormonalnym leczeniu zastępczym po menopauzie lub stosujące takie leczenie,
- kobiety planujące decyzję o stosowaniu hormonów (np. przy antykoncepcji) lub stosujące hormony.
Krewni osób, które już zachorowały na nowotwór stanowią grupę bardzo wysokiego ryzyka. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że oni również są nosicielami mutacji genetycznych. Nowotwory w takich przypadkach są wyjątkowo złośliwe i rozwijają się bardzo szybko, dlatego członkowie rodzin genetycznie obciążonych nowotworami powinni koniecznie sprawdzić, czy są nosicielami mutacji w genach BRCA1 i BRCA2.
Ryzyko wystąpienia nowotworu zwiększa się także w przypadku stosowania przez nosicielki mutacji w genach BRCA1 i/lub BRCA2, hormonalnej terapii zastępczej (zalecanej kobietą po menopauzie). Hormony stosowane przez kilka lat, mogą zwiększyć ryzyko wystąpienia dziedzicznego raka piersi.
Najnowsze badania wskazują, że u nosicielek mutacji w genach BRCA1 i/lub BRCA2 długotrwałe stosowanie hormonalnych środków antykoncepcyjnych zwiększa ryzyko rozwoju raka piersi w porównaniu z kobietami, które tych środków nie brały.
Zagrożenie wystąpieniem raka jajnika i piersi modyfikowane jest przez czynniki hormonalne, takie jak liczba cykli owulacyjnych (wczesna pierwsza miesiączka , wystąpienie menarche – wiek pierwszego porodu, późna menopauza, liczba ciąż, niepłodność).
Wystąpieniem mutacji w genach BRCA1 i BRCA2 są zagrożone również osoby spoza wymienionych grup szczególnego ryzyka. Oznacza to, że sytuacją idealną z punktu widzenia profilaktyki onkologicznej byłoby, gdyby testom genetycznym poddała się każda kobieta, a także każdy mężczyzna.
Pobieranie próbek materiału biologicznego
Materiałem biologicznym wykorzystywanym w analizach, a także zalecanym przez Instytut Badań DNA jest wymaz z jamy ustnej. Pobranie materiału odbywa się przy wykorzystaniu prostego zestawu, w skład którego wchodzi specjalna wymazówka przeznaczona do pozyskiwania próbek materiału biologicznego dla celów analiz DNA oraz koperta zabezpieczająca
Materiał pozyskiwany jest z jądrzastych komórek nabłonkowych z podpoliczkowej błony śluzowej części jamy ustnej i zabezpieczany na sucho – na wymazówce. W takiej bezpiecznej formie może być przechowywany bardzo długo bez ryzyka degradacji DNA. Dla porównania, jądrzaste komórki krwi w niesprzyjających warunkach jej przechowywania szybko degradują swoje DNA na zasadzie apoptozy. Zastosowanie wymazówek umożliwia transport drogą pocztową pobranego materiału genetycznego, bez obawy zniszczenia DNA.
Przedstawiony sposób pozyskiwania materiału biologicznego jest bezbolesny i bardzo wygodny. Dodatkowo, bezpieczeństwo w transporcie, przechowywaniu a także przygotowywaniu DNA do badań genetycznych daje mu przewagę nad metodami opartymi na krwi obwodowej.
Specyfika testów genetycznych na piomie analizy laboratoryjnej
Istnieje kilka podstawowych elementów decydujących o wiarygodności i wartości testu genetycznego na obecność mutacji w genach BRCA1 i BRCA2. Należą do nich:
- wystarczająca ilość badanych mutacji,
- badanie mutacji w obydwu genach: BRCA1 i BRCA2,
- brak możliwości wystąpienia wyników fałszywie pozytywnych i fałszywie negatywnych,
- możliwość różnicowania hetoro- i homozygot
Test taki daje także możliwość jednoznacznej oceny obydwu kopii badanego genu. Stanowi to wielką zaletę i przewagę nad stosowanymi dotychczas niedoskonałymi metodami tradycyjnymi. Zdiagnozowanie zmutowanego miejsca na jednym chromosomie nie przesądza o wystąpieniu identycznej mutacji na drugim chromosomie, a taka informacja może mieć decydujące znaczenie dla oceny ryzyka. Jeśli nawet jedna kopia badanego genu na jednym z chromosomów pochodzącym np. od matki nie funkcjonuje poprawnie, to brak mutacji na drugim, pochodzącym od ojca chromosomie, przynajmniej częściowo kompensuje działanie pierwszego i obniża prawdopodobieństwo zachorowania na raka.
Zalecenia dla kobiet z grupy wysokiego ryzyka zachorowania na raka piersi i/lub jajnika
Zalecenia profilaktyczne mają na celu zmniejszenie ryzyka powstania nowotworu, a jeśli już nowotwór wystąpi – wykrycie go w jak najwcześniejszym, czyli uleczalnym stadium. Dlatego też, tak ważne jest przeprowadzenie badań na obecnośc mutacji w genach BRCA1 i BRCA2.
Ważniejsze zalecenia dotyczące stylu życia:
- samokontrola piersi od 20 roku życia co miesiąc;
- badanie piersi przez lekarza (co 6-12 miesięcy)od 25 roku życia;
- badanie USG piersi od 25 roku życia, nie rzadziej niż raz w roku;
- badanie piersi z zastosowaniem rezonansu magnetycznego jądrowego (MR) od 25 roku życia co roku (jeśli będzie dostępne)
- mammografia w wieku 25-29 lat przynajmniej jedna, od 30 do 40 roku życia co 1-2 lata, później co roku;
- badania ginekologiczne i cytologiczne od 25 roku życia – co roku;
- badanie USG narządu płciowego od 25 roku życia co roku;
- badanie markera CA 125 w surowicy, od 30 roku życia co roku.
Aspekty psychologiczne i społeczne
Z danych opracowanych przez naukowców z Katedry i Kliniki Chorób Wewnętrznych Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach na temat opinii polskich kobiet o przydatności badań genetycznych raka sutka, wynika, że 75% kobiet chciałoby wykonać badanie genetyczne na obecność mutacji BRCA1 i BRCA2. Dotyczy to wszystkich kobiet niezależnie od wieku i wykształcenia. Liczba ta pokazuje, że potrzeba wykonywania testów jest w polskim społeczeństwie bardzo duża.
Należy jednak zwrócić uwagę na potencjalne problemy psychologiczne u osób z podniesionym ryzykiem zachorowania.
U osób z rodzin dziedzicznie obciążonych oraz osób ze stwierdzoną mutacją w genach BRCA1 i BRCA2 mogą pojawiać się lęki wynikające z obawy przed zachorowaniem oraz z poczucia winy z powodu możliwości przekazania mutacji potomstwu. Ważną rolą lekarza jest wytłumaczenie istoty ryzyka wystąpienia choroby. Istotnym argumentem jest informacja, że samo stwierdzenie mutacji nie jest tożsame z wystąpieniem choroby nowotworowej. Pomimo stwierdzonego dziedzicznego występowania mutacji genów BRCA1 i/lub BRCA2, część nosicieli tej mutacji z pewnością nie zachoruje na raka. Zastosowanie odpowiedniej profilaktyki może znacząco zwiększyć szanse na uniknięcie choroby. Z tej perspektywy dodatni wynik testu należy postrzegać także jako szansę na zmniejszenie ryzyka zachorowania.
W Stanach Zjednoczonych, gdzie testy genetyczne na raka piersi i raka jajników należą do rutynowych praktyk profilaktycznych, istnieje bogata wiedza na temat ich psychologicznych aspektów. Poddawanie się testom genetycznym na obecność mutacji traktowane jest w społeczeństwie amerykańskim jako świadome, odpowiedzialne i etyczne działania, których rezultatem jest zdrowsza rodzina i zdrowsze społeczeństwo.
Podsumowanie
W Polsce umieralność na nowotwory jest bardzo wysoka, proporcjonalnie znacznie wyższa niż w krajach wysoko rozwiniętych. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy jest niewielka jeszcze dostępność badań genetycznych umożliwiających diagnozowanie predyspozycji do zachorowań na raka. Logicznym i nieuchronnym następstwem rozwoju naszej wiedzy o genetycznych uwarunkowaniach nowotworów staje się wykorzystywanie testów genetycznych (BRCA1 i BRCA2) umożliwiających wykrywanie znacznie zwiększonych predyspozycji do zachorowania na raka.
Artykuł pochodzi ze strony: www.amazonki.com.pl
Stowarzyszenie „Amazonki” prowadzi akcje budowy Centrum Onkologii. Jeśli chcesz pomóc więcej informacji znajdziesz klikając na link poniżej:
Pomóż w rozbudowie Zakładu Rehabilitacji Centrum Onkologii w Warszawie
Komentarze do: Genetyczne predyspozycje do wystąpienia raka piersi i raka jajnika (11)
Nikt nie miał raka
1witam. pisze bo może któras z was może mi pomóc. chodzi o to że w mojej rodzinie nikt nie miał raka ani piersi ani jajnika. mnie martwi pewna sprawa a mianowicie to że zauwazyłam dość duże wybrzuszenie po lewej stronie w... pokaż całość
Skierowanie na badanie genetyczne
6Od dwóch lat prosze lekarzy o skierowanie na badania genetyczne [mama i babcia , rak jajnika ] i nikt takiego skierowania mi nie chce wydać wręcz oburzone lekarki pytają mi sie ,,a co pani zrobi jak wystąpi ten gen piers... pokaż całość
Takie badania są kosztowne i nie wykonuje się ich bez potrzeby.W Twoim przypadku wystarczy regularnie kontrolować stan swojego zdrowia np.często wykonywać usg.Pozdrawiam.... pokaż całość
trzeba sie często o te badania dopytywać, moja siostra robiła je (wtedy ja jeszcze nie byłam pełnoletnia) w ramach jakiejś promocji i były za darmo. wyszło że nie jest obciążona mutacją genu :) też takie badania chciała... pokaż całość
moja mama oczekuje na wynik badania genetycznego brca1 boi się wyniku , znać wynik czy nie... pokaż całość
Oszczędności profilaktyczne
2Jak trudno dostać skierowanie na badanie profilaktyczne przekonałam się sama nie wiem czy to oszczędnosci czy lenistwo ze strony lekarzy, przeciez oni wogóle nie zajmują sie profilaktyką. Dlaczego nie ma bezpłatnych bada... pokaż całość
w mojej rodzinie kobiety umierały na raka jajnika, mówiłam o tym lekarzom, nikt nie widział potrzeby wykonywania badań profilaktycznych, teraz jest za późno, ale wiem, że mam BRCA 1...... pokaż całość
Rak piersi
1ja i moje siostry mielismy robione badania genetyczne i tez sa opciarzone genem brca1 ale moga sie za wczasu leczyc bo ja wszystko przeszlam nie mam piersi... pokaż całość
Problem z badaniami
1Moja mama zmarła na raka narządów kobiecych, a jej dwie siostry w tej chwili są w programie badań dla osób zagrożonych. Niestety ani ja ani moja siostra nie wiemy do kogo się udać w naszym rejonie, żeby się przebadać.... pokaż całość