Prawa ojca w polskim prawie, sądowe ustalenie ojcostwa i kontrowersje z tym związane

Dobro rodziny jest celem najwyższym, a zwłaszcza rodziny widzianej oczami dziecka. Jednak różne sytuacje życiowe prowadzą do rozwodów oraz wzajemnej niechęci rodziców dziecka wobec siebie. Prawo do opieki nad dzieckiem zazwyczaj otrzymuje matka, jak więc wygląda sprawa z prawem ojca.

W polskim prawie nie używa się stricte określenia „prawo ojca”, w kontekście uprawnień. Pojęcie to pojawiło się pod wpływem narastających w społeczeństwie opinii na temat naruszania praw mężczyzny do bycia ojcem. Komentatorzy społeczni uważają, że ustanowione prawo w dużej mierze dyskryminuje ojców – po pierwsze, z powodu treści sformułowanych regulacji prawnych dotyczących ojców biologicznych, a po drugie z tego względu, że prawie w 95% przypadków, prawo do opieki nad dzieckiem przyznaje się matce. Sprawa ta dotyczy przede wszystkim sposobu interpretowania prawa przez sądy rodzinne. Istnieją ruchy obywatelskie, w tym tworzone przez ojców, które próbują zmienić orzecznictwo i wpłynąć na wymiar sprawiedliwości.

Prawo ojca a dziecko

Aktualny stan prawny nakazuje ochronę dobra dziecka jako nadrzędną zasadę polskiego systemu prawa rodzinnego. Zasada „dobro dziecka” oznacza, że najpełniejsza jej realizacja dokonuje się poprzez zapewnienie możliwości wychowania dziecka w rodzinie, przede wszystkim w rodzinie naturalnej, a więc poprzez pieczę rodzicielską sprawowaną przez osoby związane z dzieckiem więzią biologiczną. Nie oznacza to jednak, że rodzina naturalna i więzi biologiczne biorą górę nad kształtowaniem stosunków panujących w rodzinie. Może się więc pojawić konflikt pomiędzy prawem ojca biologicznego do rodzicielstwa a dobrem dziecka (rozumianym nie tylko jako prawo do życia w rodzinie naturalnej).  Jeżeli w grę wchodzi taki konflikt - prawa ojca niestety muszą ustąpić pola.

Domniemanie ojcostwa

Od jakiegoś czasu najczęstszym domniemaniem prawnym stała się sytuacja, w której dziecko rodzi się w małżeństwie. Jeżeli dziecko urodziło się jeszcze w trakcie małżeństwa lub przed upływem 300 dni od jego upływu bądź unieważnienia – wówczas domniemywa się, że pochodzi ono do męża matki. Jest to dosyć pożyteczna instytucja, z tego względu, że ojciec nie musi później nigdzie dowodzić, że jest ojcem dziecka.

Problem natomiast pojawia się wtedy, gdy biologicznym ojcem dziecka staje się ktoś inny, niż mąż matki. W takiej sytuacji jedyną drogą do obalenia domniemania jest zaprzeczenie ojcostwa przez męża matki, matkę i dziecko, w momencie, gdy osiągnie pełnoletność. Oznacza to, że do chwili prawomocnego obalenia ojcostwa, mąż matki (nawet jeśli nie jest), jest uznawany za jedynego i prawowitego ojca dziecka. Samo obalenie domniemania ojcostwa jest procesem bardzo trudnym pod względem prawnym, choć samo udowodnienie braku pokrewieństwa jest łatwe do zidentyfikowania dzięki badaniom DNA. Obiektywnie rzecz ujmując, ustawodawca dążąc do ustalenia rzeczywistego pokrewieństwa, jednocześnie chroni istniejącą już rodzinę.

Naruszanie praw ojca biologicznego

Regulacja zaprzeczenia ojcostwa może stwarzać duże problemy, bowiem biologiczny ojciec dziecka w takiej sytuacji nie ma żadnych praw – nie może on zaprzeczyć ojcostwa męża matki. Po takim czasie bywa, że matka dziecka i jej mąż mogą nie wykazywać woli wytoczenia powództwa, a wówczas ojciec biologiczny stoi na straconej pozycji. Z kolei domniemany ojciec nie ma prawa w dochodzeniu ojcostwa poprzez uznanie dziecka lub sądowego ustalenia ojcostwa.

Uznanie dziecka i sądowe ustalenie ojcostwa

Istnieją częste przypadki, kiedy dziecko rodzi się już poza małżeństwem – w takim wypadku biologiczny ojciec dziecka nie ma żadnych praw w stosunku do narodzonego dziecka. W sytuacji tej, ojciec obecnie ma prawo ustalić ojcostwo na dwa sposoby: poprzez uznanie dziecka bądź sądowe ustalenie ojcostwa. W pierwszym wypadku ojciec dziecka wydaje oświadczenie woli do sądu że to on jest ojcem dziecka i pragnie je uznać za swoje – potrzebna jest jednak tutaj zgoda matki dziecka, a także samego dziecka, po osiągnięciu pełnoletności. A więc kolejna sytuacja, w której ustalenie ojcostwa zależy od woli matki dziecka.

Jeszcze do niedawna, w przypadku braku zgody matki na uznanie dziecka przez ojca – ten pozostawał bezbronny i  miał ścieżki zamknięte w procesie ustalenia pochodzenia dziecka. Uznano jednak, iż przepisy dotyczące tego procederu są krzywdzące zarówno dla dziecka, jak i dla ojca. Nastąpiła zmiana w ustawie, która pozwala domniemanemu ojcu w wytoczeniu powództwa o sądowe ustalenie ojcostwa.

Unieważnienie uznania dziecka

Prawo polskie odróżnia jednak sytuację, w której ojciec dziecka istnieje od sytuacji, gdy osoba ojca nie jest znana. Oznacza to, że prawo mężczyzny, który wyraża przekonanie o swym biologicznym ojcostwie, do dochodzenia unieważnienia uznania dziecka przez innego mężczyznę, jest nieważne i zgodne z Konstytucją. Jeżeli ojcostwo jest już ustalone, to wówczas prawo chroni stabilność istniejącej już rodziny.

Istnieje natomiast możliwość dla mężczyzny, który wcześniej uznał dziecko, do unieważnienia uznania dziecka, z powodu wadliwego oświadczenia. Prawo to ma również matka. Muszą wtedy udowodnić, że zaszła wyjątkowa okoliczność dotycząca sytuacji wprowadzenia w błąd  poprzez użycie podstępu lub groźby. Wynika z tego, iż przyczyną unieważnienia nie może być sytuacja, w której mężczyzna nie jest biologicznym ojcem dziecka.

Kontrowersje dotyczące roli ojca w rodzinie i społeczeństwie zawsze będą przedmiotem licznych sporów. Ważne, aby odróżniać i definiować ojcostwo oraz rodzinę nie tylko w znaczeniu biologicznym, ale i społecznym.

Bywają przypadki, w których ojcowie nie widują swoich dzieci niemal latami, z powodu orzecznictwa sądów z korzyścią na rzecz matek dziecka. Czy jest to związane z błędną interpretacją prawa? A może takie po prostu jest i nic się nie da zmienić? Obecność ojca w życiu dziecka jest tak samo ważna jak wychowanie ze strony mamy.

Autor: Paulina Poznańska