Fobia społeczna - opis zjawiska i metod leczenia lęku społecznego

W dzisiejszych czasach, kiedy to bycie przebojowym, otwartym, energicznym jest wręcz obowiązkiem, który muszą spełniać osoby aktywne zawodowo, towarzysko, czy nawet sportowo, fobia społeczna zdaje się być problemem archaicznym, problemem poprzedniej epoki, w której człowiek miał mało do powiedzenia, a większość decyzji narzucanych było przez system.

Jednak jest to złudzenie. Sporo ludzi boryka się z fobią społeczną, w której pogrążają się jeszcze bardziej pod presją współczesnych wymogów. W nieniejszym artykule postaram się przybliżyć zjawisko fobii społecznej, a także przedstawić najważniejsze współcześnie dostępne metody walki z lękieme społęcznym.

Definicja pojęcia fobii społecznej

Fobia społeczna została zakwalifikowana jako odrębna kategoria diagnostyczna w trzecim wydaniu Podręcznika diagnostycznego i statystycznego zaburzeń psychicznych. Dopiero od tego momentu rozpoczęto badania, do których użyto konkretnych kryteriów diagnostycznych. Fobię społeczną można zdefiniować jako ponadprzeciętną lękliwość, która charakteryzuje się odczuwaniem nieprzyjemnych doznań lęku, podenerwowania, niepokoju, które są przeżywane przez niektóre jednostki w pewnego typu sytuacjach społecznych lub nawet na samą myśl o tych sytuacjach.

Jest to zaburzenie na tle nerwicowym, często bywa mylone z nadmierną nieśmiałością. Lęk społeczny negatywnie wpływa na relacje międzyludzkie, co w konsekwencji prowadzi do znacznych ograniczeń życiowych u chorej osoby. Na to zaburzenie cierpi około 7-9% całej populacji. Fobia społeczna jest jednym z najczęściej diagnozowanych zaburzeń na tle psychicznym. Niektórzy eksperci twierdzą, że jest to choroba cywilizacyjna.

Objawy fobii społecznej

Pierwsze objawy fobii społecznej pojawiają się między 17. a 30. rokiem życia, a więc w okresie dorastania i młodości. Najbardziej charakterystycznym objawem jest uporczywy lęk. Chora jednostka panicznie boi się kompromitacji przed innymi, ośmieszenia, a także stresuje ją fakt, że może zachować się nienormalnie wśród ludzi.

Fizjlogicznymi objawami fobii społecznej są m. in:

• czerwienienie się,
• przyspieszone bicie serca,
• uderzenia ciepła lub przeciwnie – oblewanie „zimnym potem”,
• problemy z emisją głosu,
• silne napięcie,
• problemy z oddychaniem.

Oprócz fizjologicznych objawów, wyróżnić możemy także objawy poznawcze, do których zaliczamy przede wysztstkim uporyczywe myślenie o tym, jak odbierają nas inni, jakie problemy możemy napotkać podczas interakcji społecznych, kontrola tego, co mówimy, aby nie narazić się na dezaprobatę społeczną, a także zbyt mocną koncentrację na samym sobie.

Poznawczy model fobii społecznej

W zrozumieniu problemu, jakim jest fobia społeczna, a także mechanizów, które jej towarzyszą, może pomóc poznawczy model fobii społecznej. Został on stworzony przez Clarka i Wellsa. Wielu naukowców w swoich pracach powoływało się na ten schemat. Model powstał, gdyż chciano wyjaśnić problem uporczywości fobii społecznej. Wynika z niego, że głównym elementem, który podtrzymuje zaburzenie i wpływa na jego trwałość, jest unikanie zagrażających bodźców. Chory, który cierpi na fobię społeczną, narażony jest na kontakt z impulsami stresogennymi dużo częściej niż cierpiący np. na paniczny lęk przed pająkami, a mimo to nie jest w stanie się do nich przyzwyczaić. Właśnie ten problem próbowali wyajśnić Clark i Wells.

Według Clarka i Wellsa osobę cierpiącą na fobię społeczną charakteryzują dysfunkcyjne przekonania np. „Nie jestem ciekawą osobą”, „Odrzucą mnie, kiedy mnie poznają”. Cechy te mogły ukształtować się na podstawie wcześniejszych doświadczeń lub przyczyna może leżeć w podłożu genetycznym, a w sytuacjach stresowych zostają aktywowane. A z kolei takie pobudzenie sprawia, że chory pojmuje sytuację społeczną, jako zagrażającą - jednostka twierdzi, że może postąpić w sposób kompromitujacy, co może niekorzystnie wpłynąć na kontakty interpersonalne.

Zdaniem Clarka i Wellsa Omówiona wcześniej aktywizacja jest przyczyną uruchomienia się tak zwanego „programu lękowego”, który przejawia się w wielu aspektach, m. in w poznawczym, afektywnym, somatycznym i behawioralnym.

Metody i techniki leczenia fobii społecznej

W związku z tym, że fobia społeczna może mieć różne podłoże w zależności od doświadczeń i uwarunkowań jednostki, techniki i metody zastosowane w walce z lękiem również będą się różnić. Aby skutecznie wyeliminować problem, należy leczenie dobrać indywidualnie, uwzględniając przyczyny zaburzenia. Wyróżnia się cztery główne kategorie metod redukcji lęku społecznego: terapie poznawcze, trening umiejętności społecznych (TUS), techniki relaksacyjne oraz ćwiczenia interakcji (Leary, 2000; Leary i Kowalski, 2001).

Terapia poznawcza

Metoda ta nastawiona jest na zmianę nastawienia pacjenta do samego siebie, a także do oddziaływań społecznych. Celem jest zredukowanie uwagi pacjenta, którą poświęca swojej osobie na rzecz interakcji społecznych. Okazuje się, że skupienie się na partnerze w relacji, osłabia lęk, a także dostarcza planu działania zachowania się w sytuacji stresowaj dla osoby lękliwej. Jeśli osoba ma taką konkretną wizję, zachowuje się znacze bardziej pewnie.

Zmiana przekonań pełni w terapii poznawczej bardzo ważną funkcję. Fobia społeczna ulega redukcji, jeśli jednostka nie będzie przykładać tak dużej wagi do wrażenia, które robi na innych ludziach w sytuacjach społecznych. Istotną rolę odgrywa również zaprzestania zabiegania o aprobatę społeczną. Z chwilą pojawienia się lęku społecznego w głowie pacjenta pojawiają się nieracjonalne myśli, które budza niepewność i zniechęcają, jednak powinien nauczyć się, że należy  je zastąpić bardziej realnymi, zdrowymi i sensownymi koncepcjami, które podtrzymają pewność siebie chorego.

Trening umiejętności społecznych (TUS)

Celem tego rodzaju terapii jest wykształcenie pewnych zdolności, które są konieczne do skutecznego rozpoczynania wyzwań społecznych.  Terpia ta będzie szczególnie pomocna dla osób, które nie posiadają określonych umiejętności i nie wiedzą, jak zachować się w różnego rodzaju sytuacjach społęcznych. U takich pacjentów TUS zwiększa poczucie skuteczności oraz umożliwia bardziej pewne działania w sytuacjach społecznych.

Jednak, aby ta terpia mogła okazać się skuteczna w likwidowaniu lęku społecznego i w formowaniu zdolności społecznych, muszą zaistnieć pewne warunki, m.in. ćwiczenia odbywajace się w sztucznych warunkach szkoleniowych muszą zostać poprate indywidualnym coachngiem w sytuacjach rzeczywistych.

Metody relaksacji

Te metody są szczególnie przydatne do bezpośredniego redukowania napięcia wsytepujacego u pacjenta. W kontekście fobii społecznej polegają przede wszystkim na systematycznym odwrażliwianiu, a także na relaksacji mięśniowej. Osoba chora uczy się kontroli napięcia oraz oducza się nadmiernego pobudzenia w interakcjach społecznych.

Przypuszcza się, że osobom lękliwym społecznie nie brakuje zdolności społecznych, lecz boją się oni ich używać, a więc technika ta ma wyeliminować czynniki stresujące, które powodują unikanie sytuacji społacznych. Dzięki metodom relaksacyjnym jednostka będzie mogła pewniej funkcjonować w interakcjach społecznych, a także skuteczniej i bardziej odpowiednio do danego kontekstu społecznego.

Ćwiczenia interakcji

Podczas tego rodzaju ćwiczeń zaaranżowane zostają bezpieczne sytuacje społeczne. Różnica pomiędzy ćwiczeniami interakcji a TUS polega na tym, że nie istnieje konkretny plan nauczenia pacjenta zdolności społecznych. Chory, w bezpiecznych warunkach, „narażony” jest na czynniki lękotórcze – sytuację społeczną. Osoba lękliwa może liczyć na wsparcie trenera, czy innych uczestników, którzy starają się motywować ją do podjęcia wyzwania społecznego.

Po pewnym czasie i po uczestnictwie w wielu sytuacjach stresowych lęk pacjenta zostaje zredukowany. Ma to miejsce nawet wtedy, gdy chory nie został poddany ćwiczeniom mającym na celu zwiększenie jego umiejętności społecznych.

Fobia społeczna w badaniach

Granicę powmiędzy nieśmiałością a fobią spróbowała wyznaczyć badaczka dr Kristy L. Dalrymple z wydziału psychiatrii w Rhode Island Hospital. Wyniki badań zostały opublikowane w Expert Review of Neurotherapeutics. Według badań fobia społeczna jest dość powszechnym zaburzeniem na tle psychicznym w Stanach Zjednoczonych – zajmuje czwarte miejsce wśród zaburzeń umysłowych. Z prac badawaczych wynika również, że 13% mieszkańców krajów zachodnich cierpi na fobię społeczną, a 30%  chorych szuka pomocy u fachowców.

Dr Kristy L. Dalrymple stwierdziła, że znanych jest wiele różnych przekonań związanych z fobią społeczną i metodami jej leczenia. Badaczka zastanawia się, czy powinna być leczona środkami farmakologicznymi, czy np. terapią behawioralną, a być może należy równolegle wprowadzić kilka metod.  Dr Kristy L. Dalrymple sugeruje, że zapisując leki antydepresyjne w przypadku fobii społecznej specjaliści powinni się zastanowić, czy rzeczywiście pomagają pacjentom polepszyć jakość ich życia.

Badanie wykazało również, że chorzy na fobię społeczną cierpią również na inne schorzenia związane z psychiką, takie jak zaburzenia nastroju, czy nadużywanie różnych substancji. Choroba może mieć wpływ na zarówno na życie prywatne, jak i zawodowe. Pacjenci z fobią społeczną mają niższe wykształcenie, zmagają się z problemem bezrobocia, a także często żyją w pojedynkę.

Agnieszka Witek