Neurony lustrzane – charakterystyka, związek z empatią, skutki nieprawidłowego funkcjonowania, wątpliwości wokół teorii

Neurony lustrzane to komórki układu nerwowego odpowiadające za naukę poprzez naśladownictwo, zdolność do empatii oraz budowanie relacji społecznych. Są istotnym pojęciem dla tzw. teorii umysłu - ustrukturyzowanego systemu pojęć, dzięki któremu jednostka potrafi wyciągać wnioski na temat stanów emocjonalnych i mechanizmów umysłowych innych istot.

Nieprawidłowe funkcjonowanie neuronów lustrzanych najczęściej współwystępuje z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Wiąże się przede wszystkim z problemami komunikacyjnymi - niemożnością rozpoznania intencji oraz efektywnego porozumienia się. Neurony lustrzane to struktury, o których wciąż nie wiemy zbyt wiele - informacje na ich temat są stale aktualizowane w obliczu coraz to nowszych badań.

Czym są neurony lustrzane

Neurony lustrzane stanowią specyficzną grupę komórek nerwowych. Uaktywniają się zarówno podczas wykonywania danej czynności, jak i obserwowania jej u innej osoby. Według naukowców odpowiadają za prawidłowe rozpoznawanie intencji stojącej za konkretnym zachowaniem. Co ciekawe, dzięki tym komórkom człowiek potrafi odgadnąć zamiary nie tylko przedstawicieli swojego gatunku - neurony lustrzane reagują bowiem także na mimikę czy postępowanie zwierząt. Te osobliwe struktury mają jeszcze jedną zaskakującą właściwość - nie dają się „oszukać”. Obserwowanie udawanej reakcji nie uaktywnia tej grupy komórek nerwowych.

Historia odkrycia

Odkrycie neuronów lustrzanych uważane jest za jedno z najważniejszych dokonań w dziedzinie neurobiologii i psychiatrii, choć doszło do niego przypadkowo. Na przełomie lat 80. i 90. trzej włoscy naukowcy (Giacomo Rizzolatti, Leonardo Fogassi, Vittorio Gallese) badali funkcjonowanie kory mózgowej u makaków. Podczas pracy spostrzegli, że określone obszary mózgu małp reagują w ten sam sposób, kiedy zwierzęta sięgają po jedzenie oraz wtedy, gdy podobną czynność wykonują badacze. Po pewnym czasie odkryto, że neurony lustrzane istnieją także u ludzi - ich aktywność po raz pierwszy zarejestrowali naukowcy z Uniwersytetu Kalifornijskiego.

Znaczenie neuronów lustrzanych

Neurony lustrzane w ludzkim mózgu zlokalizowane są w korze motorycznej płata czołowego oraz płacie ciemieniowym. Podstawową funkcją tych struktur jest automatyczne odtwarzanie czynności wykonanych przez drugiego człowieka. Ich rola nie ogranicza się jednak do imitacji cudzych zachowań. Neurobiolodzy wskazują na zaangażowanie omawianej grupy komórek nerwowych przede wszystkim w trzy rodzaje aktywności: uczenie poprzez naśladownictwo, umiejętność współodczuwania i empatii, rozpoznawanie inicjatyw komunikacyjnych.

Udział w procesie uczenia się

Naśladownictwo - czyli powielanie ruchów kogoś innego - to istotny element uczenia się odgrywający dużą rolę szczególnie w początkowym etapie przyswajania nowej umiejętności. Neurony lustrzane pośredniczą w procesach przekazywania oraz nabywania danej zręczności czy wiedzy.

Dowód na udział neuronów lustrzanych w procesie uczenia się stanowią badania Andrew Meltzoffa z University of Washington. Naukowiec zaobserwował, że noworodek, któremu pokazuje się język, odpowiada wykonaniem takiej samej czynności. Jako że dziecko w tym wieku nie jest w stanie zobaczyć własnego języka, nie może wykorzystać mechanizmów wzrokowego sprzężenia zwrotnego oraz korekty błędu, aby nauczyć się wspomnianego zachowania. Prowadzi to do wniosku, że w ludzkim mózgu istnieje wrodzony mechanizm, pozwalający „zmapować”, „zrzutować” wygląd czyjejś twarzy na swoją własną.

Neurony lustrzane a empatia

Neurony lustrzane pozwalają na rozumienie nie tylko intencji, ale również emocji innych ludzi. Ta grupa komórek nerwowych umożliwia reakcję, którą najprościej można określić jako stawianie się w sytuacji drugiej osoby. Dzięki omawianym strukturom czujemy to co inny człowiek, jedynie obserwując sytuację, w jakiej ten się znalazł (przykładowo widząc nagranie z osobą zdegustowaną nieprzyjemnym zapachem, sami odczuwamy wstręt, mimo iż nasz zmysł węchu nie rejestruje nieprzyjemnej woni).

Badacze z University College w Londynie przeprowadzili eksperyment, w którym poddawali grupę ochotników bolesnej stymulacji za pomocą elektrod przypiętych na dłoni, a następnie prosili o obserwację podobnych czynności wykonywanych na innej osobie. W obydwu przypadkach zarejestrowano aktywność tych samych obszarów mózgu - przedniej wyspy i przedniego zakrętu obręczy. Świadczy to o umiejętności rozumienia i dosłownego współodczuwania cudzych emocji.

Związek empatii oraz umiejętności społecznych ze strukturami poznawczymi to obszar psychologii, w którym nadal pozostaje wiele do wyjaśnienia. Rola neuronów lustrzanych w zdolnościach prospołecznych jest jednak potwierdzona - osoby z większą aktywnością tych specyficznych komórek osiągają lepsze wyniki w testach mierzących poziom empatii.

Budowanie relacji z innymi

Właściwe działanie neuronów lustrzanych to czynnik warunkujący tworzenie relacji międzyludzkich. Komórki te odpowiadają bowiem za nieuświadomiony mechanizm imitacji ruchów ludzi, z którymi podejmujemy kontakt. Dzięki tym strukturom odpowiadamy uśmiechem na uśmiech, przyjmujemy postawę ciała taką, jak rozmówca czy naśladujemy jego ruchy. To, że najchętniej budujemy relacje z ludźmi podobnymi do nas samych, jest faktem uznanym przez psychologów. Neurony lustrzane pomagają zatem nawiązywać kontakt oraz konstruować wzajemną sympatię.

Autyzm i inne skutki zaburzeń funkcjonowania neuronów lustrzanych

Zaburzenia funkcjonowania tych partii mózgu, w których umiejscowione są neurony lustrzane, skutkować mogą schizofrenią lub dyspraksją (problemami z poruszaniem się, zwanymi „syndromem niezgrabnego dziecka”). Naukowcy badają również działanie tych komórek u osób wykazujących skłonności psychopatyczne. Okazuje się, że mózg socjopatów różni się od mózgu zdrowego człowieka. U psychopatów występuje typowa reakcja neuronalna podczas wyobrażania sobie własnego bólu, brak jej zaś w przypadku wizualizacji cudzego cierpienia.

Najczęściej dysfunkcje neuronów lustrzanych wiążą się jednak z występowaniem zaburzeń ze spektrum autyzmu.

Neurony lustrzane a zaburzenia ze spektrum autyzmu

Jednym z głównych objawów zaburzeń ze spektrum autyzmu jest problem dotyczący komunikacji w sytuacjach społecznych. Chorzy nie potrafią porozumiewać się w grupie i wykonywać danej czynności wspólnie z innymi. Niedostatki komunikacyjne związane są z odmiennym sposobem postrzegania świata i specyficznym stosunkiem do otoczenia.

Autystycy nie są w stanie zaangażować się w kontakty społeczne, co jest spowodowane dysfunkcją układu neuronów lustrzanych. Mówiąc ściślej, u chorych występuje obniżenie aktywności neuronów lustrzanych w zakręcie czołowym dolnym. Nieprawidłowe działanie tego obszaru skutkuje niezdolnością do prawidłowej oceny intencji i zamiarów innych.

Rola neuronów lustrzanych w diagnostyce i terapii autyzmu

Związek nieprawidłowego funkcjonowania neuronów lustrzanych z autyzmem stwarza nowe możliwości diagnostyki tego zaburzenia, przykładowo - rozpoznawania go już we wczesnym niemowlęctwie. Pozwala to na jak najszybsze, a tym samym efektywniejsze wprowadzenie terapii behawioralnej.

Niektórzy specjaliści postulują nowatorskie podejście do leczenia autyzmu mające polegać na biochemicznym stymulowaniu nieaktywnych neuronów lustrzanych. Przypuszcza się bowiem, że komórki te są pobudzane przez wyspecjalizowane neuroprzekaźniki (u autystyków występujące w deficytowych ilościach). Naukowcy poszukują zatem związków, które mogłyby uaktywniać neurony lustrzane.

Neurony lustrzane - czy można je ćwiczyć?

Według psychologów empatia to zdolność, którą w pewnej mierze można wyćwiczyć za pomocą odpowiednich technik czy psychoterapii. Neurony lustrzane kształtują się jednak głównie w wieku dziecięcym. Najintensywniejszy rozwój tych struktur przypada na pierwsze lata życia, istotne dla ich funkcjonowania są również lata przedszkolne i wczesnoszkolne. W tym okresie powinno się wspomagać działanie neuronów lustrzanych poprzez dostarczanie młodemu człowiekowi rozmaitych wzorców zachowań oraz ćwiczenia polegające na wchodzeniu w różne role.

Wątpliwości wokół neuronów lustrzanych

Naukowcy co prawda nie poddają w wątpliwość faktu istnienia neuronów lustrzanych, pojawiają się jednak głosy, że strukturom tym przypisuje się funkcje w sposób nieprawidłowy, a ich znaczenie dla zdolności współodczuwania nie jest tak duże, jak przyjęło się uważać. Sceptycy twierdzą, iż nie ma bezpośrednich dowodów wskazujących na wspieranie procesu rozumienia działania przez neurony lustrzane. Ponadto dokładniejsze przyjrzenie się badaniom makaków wykazało, że reakcje mózgów małp i ludzi pokrywają się w mniejszym stopniu, niż sądzono.

Autor: Justyna Błasiak