Witamina E

Witamina E początkowo nazywana była czynnikiem bezpłodności, gdyż pierwsze badania wykazały, że posiada ona zdolność do przywracania płodności u zwierząt, które utraciły ją z powodu nieodpowiedniej diety. Obecnie witamina E to grupa ośmiu, rozpuszczalnych w tłuszczach związków będących pochodnymi tokolu (tokoferole) lub tokotrienolu (tokotrienole), przy czym część z nich otrzymywana jest syntetycznie i nie występuje w naturze.

Działanie witaminy E

Największą aktywnością biologiczną charakteryzuje się α-tokoferol. Stanowi on w organizmach zwierzęcych aż ok. 90% ogólnej zawartości tokoferoli. Pozostałe związki wykazują się mniejszą aktywnością i tak w odniesieniu do α-tokoferolu, aktywność β-tokoferolu wynosi 30-50%, γ-tokoferolu 10-20%, a δ-tokoferolu 1%. Aktywność biologiczna tokotrienoli w stosunku do α-tokoferolu wynosi zaledwie 10-20% dla α-tokotrienolu, 5% dla β-tokotrienolu i 1% dla γ- i δ- tokotrienolu.

Tokoferole należą do bardzo silnych antyoksydantów, a wg teorii Tappala całe działanie witaminy E w organizmie opiera się właśnie na aktywności przeciwutleniającej. Warto jednak zwrócić uwagę, na fakt, iż właściwości antyoksydacyjne nie idą w przypadku witaminy E w parze z aktywnością biologiczną. Siła właściwości przeciwutleniających rośnie bowiem w kierunku od α- do δ-, a działanie biologiczne w kierunku tym słabnie. Dlatego też, związki o silniejszych właściwościach przeciwutleniających są wykorzystywane w przemyśle spożywczym (np. do przedłużania trwałości smalcu, olejów czy margaryn), natomiast tokoferole o znaczącej aktywności biologicznej znalazły zastosowanie w lecznictwie.

Tokoferole w reakcjach oksydacyjnych odpowiadają za przenoszenie atomu wodoru z flawoprotein na cytochrom C. Właściwość ta pośrednio pobudza syntezę prostaglandyn, które rozszerzają naczynia krwionośne. Dzięki zdolności do „zmiatania” wolnych rodników witamina E opóźnia też procesy starzenia i chroni przed chorobami nowotworowymi (zapobiega uszkodzeniom DNA, hamuje mutagenezę i biotransformację nowotworową).

Z aktywnością przeciwutleniającą wiąże się również hamowanie peroksydacji lipidów, co zmniejsza ryzyko wystąpienia zmian miażdżycowych. Tokoferole stabilizują też błony komórkowe i lizosomalne. Stabilizująco wpływają również na aktywność peroksydazy glutationu. Ponadto zmniejszają zapotrzebowanie organizmu na selen, wchodzący w skład tego enzymu. Biorą także udział w zachowaniu prawidłowych funkcji narządów rozrodczych, działają ochronnie na mitochondria i mikrosomy wątroby oraz zapobiegają nieprawidłowej  pracy nerek.

Źródła witaminy E

Tokoferole nie są syntetyzowane przez organizm, dlatego niezbędne jest ich dostarczanie wraz ze spożywanym pokarmem. Szczególnie bogate w witaminę E są oleje otrzymywane z kiełkujących ziaren pszenicy i kukurydzy. Witamina ta jest jednak obecna także w wielu innych artykułach spożywczych, takich jak jaja, oleje roślinne, nasiona roślin strączkowych czy nieoczyszczone produkty zbożowe. Występuje także w liściach wielu roślin (np. sałaty, podbiału), orzechach i mleku.

Zapotrzebowanie na witaminę E

Zapotrzebowanie organizmu na tokoferole zależy w dużej mierze od wielkości spożycia nienasyconych kwasów tłuszczowych. Wraz ze wzrostem ich udziału w diecie (oleje roślinne, ryby), zwiększa się także zapotrzebowanie na witaminę E. Wpływ mają również, takie czynniki jak wiek, podaż innych witamin, aktywność fizyczna czy ewentualne choroby przewodu pokarmowego. Zapotrzebowanie na witaminę E jest też zwiększone u osób cierpiących na niedokrwistość niedobarwliwą, które przyjmują duże dawki preparatów żelaza.

Osoby dorosłe powinny dostarczać dziennie witaminę E w ilości ok. 30-300 mg (optymalnie 0,6 mg/ 1 g wielonienasyconych kwasów tłuszczowych).
Aktywność biologiczna witaminy E może być wyrażana w jednostkach wagowych i międzynarodowych, przy czym: 1 j.m. witaminy E odpowiada 1 mg octanu D,L-α-tokoferolu lub 0,6 mg D-α-tokoferolu.

Hipowitaminoza E (niedobór witaminy E)

Niedobór witaminy E u ludzi zdarza się niezwykle rzadko, ze względu na jej rozpowszechnienie. Jego objawy poznane były na podstawie badań na zwierzętach doświadczalnych (głównie szczurach). Wykazały one, że awitaminoza E wpływa niekorzystnie na mięśnie poprzecznie prążkowane oraz prowadzi do zaniku mięśni macicy. Zaburzenia dotyczą przede wszystkim układu płciowego. U osobników żeńskich obserwowano utrudnione zagnieżdżenie płodu w macicy, które prowadziło do poronień lub resorpcji martwego płodu.

U samców natomiast występowało trwałe upośledzenie zdolności wytwarzania plemników. W badaniach stwierdzono również występowanie porowatości kości, zmętnienia soczewki i upośledzenia funkcji nerek na skutek uszkodzenia kanalików krętych. Spowodowane niedoborem witaminy E uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego prowadzi natomiast do zaburzeń ruchowych i spastycznych. Obserwowane były również objawy hematologiczne oraz przypadki uszkodzenia serca. Przyjmuje się, że wszystkie opisane objawy związane z niedoborem tokoferoli są skutkiem utleniania nienasyconych kwasów tłuszczowych prowadzącym do powstania wolnych rodników.

U ludzi długotrwały niedobór tokoferoli w diecie prowadzi do zmniejszenia zawartości witaminy E we krwi, ale objawy spowodowane hipowitaminozą nie występują. Jest to związane z silnym systemem antyoksydacyjnym, który zabezpiecza przed szkodliwym wpływem wolnych rodników na organizm.

Hiperwitaminoza E (nadmiar witaminy E)

Problem hiperwitaminozy E nie został jeszcze dobrze poznany. Wiadomo jednak, że dawka dobowa 400-800 j.m. może powodować zaburzenia ze strony układu pokarmowego, takie jak biegunki czy bóle brzucha. Ponadto mogą wystąpić zaburzenia hormonalne, bóle głowy, osłabienie i zaburzenia widzenia.

Preparaty lecznicze z witaminą E

Witamina E w produktach leczniczych występuje w postaci tokoferolu naturalnego (D-α-tokoferolu) lub syntetycznego (octan lub bursztynian D,L-α-tokoferolu). Stosowana jest najczęściej w formie kapsułek, drażetek lub kropli doustnych.  W przypadku utrudnionego wchłaniania z przewodu pokarmowego może być jednak podawana także w postaci iniekcji domięśniowych.

Choć właściwości lecznicze witaminy E nie zostały do tej pory jednoznacznie potwierdzone to stosowana jest między innymi w poronieniach nawykowych, oligospermii, zanikach mięśniowych, stanach skurczowych naczyń krwionośnych, kolagenozie i miażdżycy. Preparaty zawierające witaminę E są również wykorzystywane do wspomagania leczenia niektórych typów niedokrwistości. Tokoferol jest także częstym składnikiem maści, kremów i płynów stosowanych na skórę.

Warto ponadto zwrócić uwagę na interakcje, jakie są możliwe w czasie przyjmowania preparatów zawierających witaminę E. Tokoferol potęguje bowiem działanie leków przeciwzakrzepowych, które hamują syntezę protrombiny (pochodne indandionu i kumaryny). W niedoborze witaminy K może z kolei nasilać objawy towarzyszące hipoprotrombinemii.

Źródła:
Gertig H., Przysławski J.: Bromatologia. Zarys nauki o żywności i żywieniu. PZWL, Warszawa 2007,
Janiec W.: Farmakodynamika. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2008,
Kostowski W., Herman Z. S.: Farmakologia. Podstawy farmakoterapii. PZWL, Warszawa 2010.

Autor: Marta Grochowska