Alkaloidy chinolinowe i izochinolinowe

Alkaloidami nazywana jest grupa związków chemicznych pochodzenia roślinnego cechujących się charakterem zasadowym, obecnością atomu azotu w cząsteczce i zwykle układu heterocyklicznego. Zarówno alkaloidy chinolinowe, jak i izochinolinowe posiadają azot w układzie heterocyklicznym.

Najbardziej znanym alkaloidem chinolinowym jest chinina. Związek ten występuje w korze chinowej (Chinae cortex) i jest pierwszym lekiem wykorzystywanym w leczeniu malarii. Jego skuteczność jest wynikiem niszczenia wewnątrzkrwinkowych, bezpłciowych postaci Plasmodium vivax, zarodźca wywołującego tę chorobę. Obecnie lek wykorzystywany jest głównie w ostrych napadach zimnicy, rzadziej profilaktycznie. Ponadto chinina działa przeciwbólowo (hamuje ośrodek bólu) i przeciwgorączkowo (wpływ na ośrodek termoregulacji, hamowanie metabolizmu w komórkach).

Ze względu na zwiększanie wrażliwości mięśniówki macicy na skurcze lek nie może być stosowany u kobiet w ciąży – ryzyko wcześniejszego porodu. W trakcie przyjmowania chininy mogą wystąpić takie objawy niepożądane, jak: odczyny uczuleniowe (np. zmiany skórne), zmniejszenie krzepliwości krwi, uszkodzenie mięśnia sercowego i naczyń krwionośnych. Poza zastosowaniem w walce z malarią lek jest wykorzystywany jako wskaźnik do określenia wskaźnika goryczy metodą smakową. Chinina jest również składnikiem niektórych napojów (np. toników), którym nadaje charakterystyczny, gorzki smak.

Innym, równie ważnym alkaloidem chinolinowym jest chinidyna, także obecna w korze chinowej. Podobnie jak chinina związek działa przeciwmalarycznie. Ponadto wykazuje silny wpływ na mięsień sercowy – wydłuża czas trwania potencjału czynnościowego i zmniejsza automatyzm (serce kurczy się wolniej i słabiej). Działanie to znalazło zastosowanie w kardiologii, w leczeniu nadkomorowych i komorowych zaburzeń rytmu serca.

Jedynym surowcem leczniczym zawierającym alkaloidy chinolinowe jest wspomniana kora chinowa. Wykorzystywana jest nie tylko w zakażeniach zarodźcem ruchliwym, ale także w zaburzeniach trawienia i braku łaknienia. Gorzki smak powoduje bowiem odruchowe zwiększenie wydzielania soku żołądkowego i śliny. Surowiec jest używany do wytwarzania nalewki i wyciągu.

Alkaloidy izochinolinowe są większą i bardziej złożoną grupą związków. Alkaloidy będące pochodnymi izochinoliny dzielone są na osiem typów: aporfiny (boldyna, magnofloryna, glaucyna), benzofenantrydyny (benzofenantrydyna, fenantren, chelidonina, sangwinaryna, chelerytryna), protopiny (protopina), protoberberyny (protoberberyna, berberyna, koptyzyna), benzyloizochinoliny (papaweryna), ftalidoizochinoliny (narkotyna), morfinanu (morfina, kodeina, tebaina) i emetyny (emetyna, cefelina, O-metylopsychotryna, psychotryna).

Zobacz również:

Najbardziej znane i najczęściej wykorzystywane w lecznictwie związki z tej grupy to alkaloidy opium, otrzymywane z soku mlecznego maku lekarskiego (Papaver somniferum). Poszczególne związki różnią się działaniem farmakologicznym:

morfina jest agonistą receptorów opioidowych. Działa przeciwbólowo i przeciwkaszlowo, rozkurcza mięśnie gładkie, wywołuje senność, zwiększa uwalnianie histaminy i wpływa depresyjnie na ośrodek oddechowy. Lek jest powszechnie stosowany, zwłaszcza w opiece paliatywnej i onkologii. Niestety stosowanie morfiny wiąże się z rozwojem tolerancji i wystąpieniem uzależnienia, zarówno psychicznego, jak i fizycznego.

kodeina charakteryzuje się silnie zaznaczoną aktywnością przeciwkaszlową. Lek wchodzi zatem w skład wielu preparatów stosowanych w suchym kaszlu. Ponadto działa przeciwskurczowo, uspokajająco i przeciwbólowo. Często wzmacnia działanie innych środków przeciwbólowych, np. paracetamolu lub ibuprofenu. Związek ma zdecydowanie słabszy potencjał uzależniający od morfiny.

narkotyna, nazywana także noskapiną, wykazuje nieznaczne działanie spazmolityczne. Jednak w lecznictwie wykorzystywany jest głównie jej hamujący wpływ na ośrodek kaszlu. Zaletą leku jest brak właściwości uzależniających i zapierających.

papaweryna wyróżnia się silnym działaniem spazmolitycznym wynikającym z hamowania fosfodiesterazy. Rozkurczający wpływ substancji na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego i dróg moczowych znalazł zastosowanie w stanach skurczowych mięśni tych układów. Działanie rozkurczające na mięśnie gładkie naczyń krwionośnych jest natomiast wykorzystywane w przypadku zaburzeń krążenia wieńcowego i obwodowego. Obecnie lek jest otrzymywany głównie metodą syntezy chemicznej.

Istotne znaczenie w lecznictwie mają również alkaloidy izochinolinowe typu emetyny obecne w korzeniu wymiotnicy (Ipecacuanhae radix) – głównie emetyna i cefelina. Związki te na w większych dawkach mogą wywoływać wymioty (pobudzenie ośrodka wymiotnego). Wykorzystywany jest jednak przede wszystkim ich wpływ na wydzielanie śluzu w oskrzelach. Ulega ono bowiem zwiększeniu na drodze odruchowej, jako wynik drażnienia przez alkaloidy wymiotnicy błony śluzowej żołądka. Preparaty surowca są zatem skuteczne w zapaleniu oskrzeli z towarzyszącym suchym kaszlem z małą ilością gęstej wydzieliny. Emetyna wykazuje ponadto działanie przeciwwirusowe i pierwotniakobójcze, m.in. wobec Entamoeba histolytica.

W skład preparatów ziołowych wykorzystywanych w stanach skurczowych pęcherzyka żółciowego, dróg żółciowych i przewodu pokarmowego wchodzą z kolei wyciągi z ziela dymnicy (Fumariae herba). Skuteczność surowca warunkuje obecność alkaloidów izochinolinowych typu protopiny (fumaryna), protoberberyny i spirobenzylotetrahydroizochinoliny. Dzięki nim ziele dymnicy rozkurcza mięśnie gładkie, reguluje wydzielanie żółci i działa przeciwbakteryjnie.

Surowcem bogatym w alkaloidy izochinolinowe jest również ziele glistnika (Chelidonii herba). Największa zawartość spośród wszystkich obecnych w zielu alkaloidów przypada na koptyzynę. Za aktywność surowca odpowiada jednak przede wszystkim chelidonina (działanie spazmolityczne i żółciopędne) oraz chelerytryna i sangwinaryna (działanie przeciwgrzybycze, przeciwwirusowe i antybakteryjne). Podstawowym zastosowaniem ziela glistnika było łagodzenie stanów skurczowych przewodu pokarmowego i dróg żółciowych. Obecnie jednak, zarówno preparaty z surowca, jak i chlorowodorek chelidoniny nie są zalecane ze względu na właściwości hepatotoksyczne.

Źródłem alkaloidów typu aporfiny (boldyny, izoboldyny, izokordyny, laurotetaniny i laurolityzyny) jest liść boldo (Boldo folium). Związkiem determinującym właściwości farmakologiczne surowca jest boldyna, która działa żółciopędnie, żółciotwórczo, spazmolitycznie i zwiększa wydzielanie soku żołądkowego. Liście boldo działają ponadto przeciwzapalnie i ochronnie na wątrobę. Otrzymywana z surowca boldyna wchodzi w skład preparatów przeczyszczających i poprawiających przepływ żółci.

Surowcem służącym do otrzymywania innego alkaloidu izochinolinowego typu aporfiny (glaucyny) jest ziele siwca żółtego (Glauci flavi herba). Związek w postaci chloro- lub bromowodorku wykorzystywany jest w leczeniu kaszlu – działa bronchospazmolitycznie, słabo wykrztuśnie i hamuje ośrodek kaszlu.

Marta Grochowska

Źródła:
Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworok J.: Fitoterapia i leki roślinne. PZWL, Warszawa 2007.
Matławska I. (red.): Farmakognozja. Akademia Medyczna im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Wyd. 3. popr. i uzup., Poznań 2008.