Cefalosporyny - liczna i zróżnicowana grupa antybiotyków

Cefalosporyny są grupą antybiotyków β-laktamowych (posiadających w swojej cząsteczce pierścień β-laktamowy) wywodzących się z cefalosporyny β. Pod względem chemicznym należą do pochodnych kwasu 7-aminocefalosporanowego. Bakteriobójcze działanie tych leków jest wynikiem hamowania syntezy ściany komórkowej bakterii.

Grupa cefalosporyn jest bardzo liczna i zróżnicowana. Poszczególne związki różnią się przede wszystkim właściwościami farmakokinetycznymi i stopniem wiązania z białkami. Znaczne różnice dotyczą jednak także zakresu działania przeciwbakteryjnego.

SPEKTRUM DZIAŁANIA PRZECIWBAKTERYJNEGO

Wszystkie cefalosporyny cechują się aktywnością wobec bakterii należących do rodzaju Staphylococcus (gronkowców). Aktywność ta jest jednak różna dla poszczególnych antybiotyków, a Staphylococcus aureus oporny na metycylinę (MRSA) i gronkowce koagulazo-ujemne są na ogół niewrażliwe na działanie cefalosporyn. Leki te wykazują się natomiast skutecznością wobec paciorkowców (w tym Streptococcus pneumoniae – dwoinki zapalenia płuc), z wyjątkiem Enterococcus faecalis, a także wiele bakterii Gram-ujemnych.

OPORNOŚĆ

Wytwarzana przez bakterie oporność w stosunku do cefalosporyn rozwija się powoli i dotyczy przeważnie drobnoustrojów Gram-ujemnych. Wykształca się także częściowa oporność krzyżowa z aminopenicylinami. Cefalosporyny są na ogół wrażliwe na β-laktamazy wytwarzane przez te bakterie, natomiast stosunkowo dużą oporność wykazują wobec penicylinaz gronkowcowych.

DZIAŁANIA NIEPOŻĄDANE

Toksyczność cefalosporyn zarówno narządowa, jak i ogólna jest mała. Najczęstszym działaniem niepożądanym występującym w trakcie leczenia są reakcje uczuleniowe mające na ogół postać odczynów skórnych, stanów gorączkowych lub eozynofilii. Niekiedy charakter reakcji alergicznej może mieć poważny charakter, np. choroby posurowiczej, a w rzadkich przypadkach - wstrząsu anafilaktycznego. Przy podaniu pozajelitowym może również powstać ból i stwardnienie w miejscu podania oraz jałowe ropnie (i.m.), a także stan zapalny żyły i przyścienny zakrzep (i.v.). Przy podaniu do płynu mózgowo-rdzeniowego może z kolei dojść do uszkodzenia układu nerwowego. Doustne podanie predysponuje natomiast do wystąpienia objawów niepożądanych ze strony przewodu pokarmowego, najczęściej biegunki. W niektórych przypadkach (najczęściej po podaniu dużych dawek, w niewydolności nerek lub hipoalbuminemii) obserwowano dodatni odczyn Coombsa, czyli zlepianie się erytrocytów pod wpływem krwi baraniej.

Cefalosporyny mogą również powodować inne zaburzenia hematologiczne, m.in. obniżenie stężenia neutrofili lub trombocytów. Obserwowano również pojedyncze przypadki agranulocytozy. Związki posiadające w swojej cząsteczce ugrupowanie N-metylotiotetrazolu (cefalotyna, cefamandol, cefoperazon, cefotetan) mogą powodować istotne z punktu widzenia klinicznego krwawienia. Cefalosporyny są lekami zwykle bezpiecznymi dla nerek, wyjątkiem jest jednak cefalorydyna, która może uszkadzać ten narząd. Niekiedy obserwowano również zwiększone stężenie kreatyniny we krwi. Na uszkodzenie nerek narażone są przede wszystkim osoby starsze, z upośledzoną czynnością nerek oraz przyjmujące inne leki o potencjalnie nefrotoksycznym działaniu. W czasie leczenia cefalosporynami mogą ponadto wystąpić objawy ze strony ośrodkowego układu nerwowego, takie jak: bóle i zawroty głowy czy uczucie zmęczenia. Podanie dużych dawek może również być przyczyną omamów, drgawek i oczopląsu.

Zobacz również:

W trakcie stosowania antybiotyków należących do cefalosporyn należy szczególną uwagę zwrócić na niespożywanie alkoholu. Niektóre z nich mogą bowiem powodować nietolerancję etanolu - reakcje disulfiramopodobne. Abstynencja jest konieczna podczas leczenia cefoperazonem, cefotiamem i cefamandolem.

PRZECIWWSKAZANIA

Cefalosporyny nie powinny być stosowane u osób z nadwrażliwością na leki tej grupy, a także w okresie ciąży i karmienia piersią. Ze względu na interakcje nie są również podawane w trakcie leczenia tetracyklinami, makrolidami, sulfonamidami i chloramfenikolem.

KLASYFIKACJA

Cefalosporyny dzielone są na cztery generacje. Różnice między poszczególnymi generacjami dotyczą w pewnym stopniu zakresu działania przeciwbakteryjnego, zdolności pokonywania bariery krew-mózg, działań niepożądanych oraz oporności na β-laktamazy.

Cefalosporyny I generacji (np. cefalotyna, cefazolina, cefapiryna, cefaleksyna, cefradyna, cefadroksyl). Antybiotyki należące do I generacji cefalosporyn cechują się szerokim spektrum działania przeciwbakteryjnego, obejmującym zakres działania aminopenicylin i penicylin izoksazolilowuch. Szczególnie silną aktywność wykazują wobec bakterii Gram-dodatnich. Leki te wykorzystywane są głównie w zakażeniach pałeczką zapalenia płuc, zakażeniach dróg moczowych, oddechowych i zakażeniach szpitalnych bakteriami opornymi na penicyliny.

Cefalosporyny II generacji (np. cefuroksym, cefotiam, cefamandol, cefotetan, cefaklor, lorakarbef, cefprozil). Zakres działania cefalosporyn II generacji obejmuje zarówno bakterie Gram-ujemne, jak i Gram-dodatnie (w mniejszym stopniu). Oporność tych leków na działanie wytwarzanych przez bakterie β-laktamaz jest większa niż cefalosporyn należących do I generacji. Zastosowanie znalazły głównie w zakażeniach bakteriami opornymi na aminopenicyliny oraz u chorych z nadwrażliwością na te antybiotyki. Skuteczne są w zakażeniach dróg oddechowych, moczowych i żółciowych oraz w rzeżączce, zapaleniu wsierdzia, zakażeniach pooperacyjnych i dróg rodnych.

Cefalosporyny III generacji (np. cefotaxim, ceftazidim, cefoperazon, ceftrakson, ceftbuten, cefixim). Antybiotyki te są najczęściej stosowanymi cefalosporynami. Cechują się szerokim spektrum działania przeciwbakteryjnego. Wykazują aktywność wobec licznych bakterii Gram-ujemnych i Gram-dodatnich. Ich dodatkową zaletą jest znaczna oporność na działanie β-laktamaz, szczególnie wytwarzanych przez drobnoustroje Gram-ujemne. Bardzo istotną cechą cefalosporyn III generacji jest również zdolność przenikania do tkanki mózgowej (w przeciwieństwie do I i II generacji). Właściwości te wykorzystywane są w leczeniu zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych wywołanych przez bakterie Gram-ujemne. Wśród wskazań do zastosowania cefalosporyn III generacji wymienić należy również: zakażenia szpitalne, zakażenia układu pokarmowego, oddechowego, dróg żółciowych i moczowych, skóry, tkanek miękkich, kości, stawów i narządów rodnych, które wywołane zostały przede wszystkim przez drobnoustroje Gram-ujemne lub mieszaną florę bakteryjną.

Istotnym problemem jest nadużywanie cefalosporyn tej generacji, które przyczynia się do rozwoju oporności na antybiotyki β-laktamowe.

Cefalosporyny IV generacji (np. cefepim, ceftan, cefdinir, cefpirom). Leki należące do tej grupy wyróżniają się skutecznością w wyjątkowo ciężkich zakażeniach wywołanych przez Enterobacteriaceae, które okazały się oporne na inne antybiotyki.

CEFAMYCYNY (np. cefoksytyna, cefotetan) są niewielką grupą antybiotyków wyodrębnianych niekiedy spośród pozostałych cefalosporyn. Mechanizm działania tych leków jest taki sam jak cefalosporyn - polega na hamowaniu syntezy ściany komórek bakteryjnych.

Autor: Marta Grochowska
Źródła:
Janiec W. (red.): Farmakodynamika. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2008,
Kostowski W., Herman Z. S. (red.): Farmakologia. Podstawy farmakoterapii. PZWL, Warszawa 2010.