Cukrzyca - przyczyny jej powstania i typy

Cukrzycą określa się różne choroby metaboliczne o niejednorodnej patogenezie charakteryzujące się przewlekłym podwyższeniem poziomu glukozy we krwi (czyli hiperglikemią) spowodowanym zaburzeniem wydzielania i/lub działania insuliny.

Przewlekle utrzymujące się zwiększone stężenie glukozy we krwi prowadzi do groźnych powikłań dotyczących m.in. układu krążenia, układu nerwowego, oczu, nerek itd. W dużej mierze można im jednak zapobiec lub opóźnić ich wystąpienie, jeśli choroba zostanie wcześnie rozpoznana i będzie skutecznie leczona.

Cukrzyca to przewlekła choroba, w której przebiegu stężenie glukozy we krwi jest zbyt duże. Stężenie glukozy we krwi jest obniżane przez działanie jednego hormonu – insuliny. Jeżeli insulina nie jest produkowana przez organizm lub jest produkowana w niewystarczających ilościach albo występuje oporność tkanek na działanie insuliny, wówczas stężenie glukozy we krwi wzrasta i rozwija się cukrzyca.

Objawy cukrzycy to: zmęczenie, senność, utrata masy ciała, wzmożone pragnienie, oddawanie dużych ilości moczu, zakażenia skóry, dróg moczowych i narządów płciowych, zaburzenia widzenia.

Typy cukrzycy

Cukrzyca typu 1 pojawia się najczęściej u dzieci, młodzieży i młodych, szczupłych osób dorosłych. Może się rozpocząć w każdym wieku, nawet po 80. roku życia. Bezpośrednią przyczyną choroby jest zniszczenie komórek produkujących insulinę w trzustce (tzw. komórek beta) przez własny układ odpornościowy chorego, dlatego choroba ta należy do schorzeń autoimmunologicznych.

Czynnik uruchamiający reakcję autoimmunologiczną prowadzącą do destrukcji komórek produkujących insulinę jest nadal nieznany mimo bardzo intensywnych badań w tym kierunku. Gdy zniszczeniu ulegnie 80-90% komórek beta i poziom insuliny w organizmie jest zbyt niski, stężenie glukozy we krwi gwałtownie wzrasta, co prowadzi do wystąpienia objawów klinicznych choroby (niekontrolowanej utraty masy ciała, wzmożonego pragnienia, osłabienia, senności) i ich szybkiego narastania w czasie kilku tygodni. Od chwili rozpoznania choroby leczenie wymaga stałego podawania insuliny, najczęściej 4-5 razy dziennie.

U osób dorosłych tempo rozwoju choroby jest zwykle powolniejsze, a objawy mniej nasilone. Leczenie insuliną w cukrzycy typu 1 jest niezbędne do przeżycia chorych. W czasach przed odkryciem insuliny (prawie 90 lat temu) dziecko z nowo rozpoznaną cukrzycą typu 1 umierało zazwyczaj w pierwszym roku choroby.

Cukrzyca typu 2 to najpowszechniejsza (85-90% chorych) postać cukrzycy, występuje najczęściej u osób starszych, jest ściśle związana z nadwagą i otyłością oraz innymi zaburzeniami metabolicznymi. Rozpoznawana jest głównie u osób po 60. roku życia, ale coraz częściej stwierdza się ją już u czterdziestolatków, zwłaszcza otyłych. U osób z nadwagą lub otyłością działanie insuliny – jedynego hormonu powodującego, że organizm człowieka może czerpać energię z glukozy i jedynego, który powoduje obniżenie stężenia glukozy we krwi – jest znacznie osłabione. Zjawisko to jest określane mianem insulinooporności.

W początkowym okresie choroby trzustka wytwarza zwiększoną ilość insuliny, kompensując w ten sposób insulinooporność. Jednak po pewnym czasie wydzielanie insuliny zmniejsza się – być może z powodu przeciążenia komórek beta – i wówczas stężenie glukozy we krwi stopniowo wzrasta.

Tempo tych zmian u wielu chorych jest bardzo powolne i w związku z tym choroba przez długi czas pozostaje niewykryta (ok. 40% przypadków cukrzycy typu 2 jest rozpoznawane przy okazji badań kontrolnych). Z tego powodu nawet u połowy osób z nowo rozpoznaną cukrzycą typu 2 stwierdza się już późne powikłania choroby (zmiany w naczyniach dna oka, przebyty zawał serca, uszkodzenie nerek itd.).

Leczenie cukrzycy typu 2 polega na dążeniu do redukcji masy ciała poprzez ograniczenia dietetyczne i zwiększenie aktywności fizycznej oraz na podawaniu doustnych leków przeciwcukrzycowych. Po kilku latach u zdecydowanej większości chorych niezbędne jest stosowanie insuliny.

Zobacz również:

W początkowym okresie podaje się ją 1-2 razy dziennie i jednocześnie kontynuuje stosowanie niektórych leków doustnych. Jednakże aby znacząco zmniejszyć ryzyko rozwoju powikłań cukrzycy – co jest najistotniejszym celem leczenia tej choroby – należy u każdego pacjenta ocenić także inne czynniki uszkadzające naczynia krwionośne. Oznacza to, że chorzy powinni równie intensywnie jak stężenie glukozy we krwi kontrolować ciśnienie tętnicze, stężenie cholesterolu i trójglicerydów we krwi oraz zaprzestać palenia tytoniu. Najnowsze badania naukowe potwierdzają wysoką skuteczność takiego wielokierunkowego postępowania w zapobieganiu powikłaniom cukrzycy.

Jak powstaje cukrzyca?

U zdrowego człowieka insulina wydzielana jest przez trzustkę: w niedużych ilościach przez całą dobę (wydzielanie podstawowe) i przed każdym posiłkiem (wydzielanie posiłkowe). Jeżeli u danej osoby trzustka nie może wyprodukować odpowiednio dużo insuliny, by przełamać tzw. insulinooporność – dochodzi wówczas do wzrostu stężenia cukru we krwi i rozwija się cukrzyca typu 2 (cukrzyca typu 1 powstaje w wyniku zniszczenia przez organizm chorego komórek produkujących insulinę).

Skąd bierze się cukier we krwi? Z jedzenia. To dzięki insulinie możemy wykorzystywać spożywane w posiłkach węglowodany (cukry), tłuszcze i białka. Między posiłkami odpowiedni poziom cukru we krwi jest utrzymywany dzięki powstałemu wcześniej zapasowi glukozy w wątrobie.

Cukry to węglowodany… a więc nie tylko to, co słodkie. To również wszystkie produkty zbożowe, np. pieczywo, kasze, ryż i inne. Z warzyw − głównie ziemniaki, i oczywiście wszystkie owoce. Przy czym produkty słodkie w smaku – cukier, owoce, soki – szybko podnoszą poziom cukru we krwi, bowiem zawierają cukry proste. Natomiast produkty zbożowe, np. ziemniaki, zawierają cukry złożone i podnoszą poziom cukru we krwi powoli.

Najczęstsza postać cukrzycy – cukrzyca typu 2 – jest ściśle związana z otyłością. Komórki przeładowane tłuszczem reagują zbyt słabo na działanie insuliny – jedynego hormonu obniżającego stężenie cukru we krwi.

Choroba interdyscyplinarna

Cukrzyca jest chorobą interdyscyplinarną – prawidłowa dieta, kontrola ciśnienia krwi czy odpowiednia aktywność fizyczna stanowią klucz do skutecznej profilaktyki, a w przypadku diabetyków do efektywnej prewencji powikłań.
Stały wzrost zachorowalności na cukrzycę ma związek m.in. ze współczesnym, niezdrowym trybem życia i jego efektami w postaci otyłości czy nadciśnienia. Wbrew obiegowej opinii cukrzyca wiąże się nie tylko z właściwą kontrolą poziomu cukru we krwi, ale również z koniecznością wprowadzenia zmian w dotychczasowym stylu życia.

Specjaliści zajmujący się cukrzycą podkreślają, że epidemia otyłości, która staje się jednym z poważniejszych globalnych problemów zdrowotnych, nie pozostaje bez wpływu na gwałtowny wzrost zachorowań na cukrzycę typu 2. Otyłość stanowi główny czynnik ryzyka wystąpienia tej choroby.

Jak pokazują światowe dane, cukrzyca występuje u osób otyłych aż 7 razy częściej niż u osób o prawidłowej masie ciała. Otyłość jest niekorzystnym problemem zdrowotnym również na etapie samego leczenia cukrzycy. Niekontrolowany przyrost masy ciała jest bowiem częstym skutkiem ubocznym wielu terapii stosowanych w cukrzycy.

Istotnym czynnikiem ryzyka sprzyjającym występowaniu choroby jest nadciśnienie. U trzech z czterech osób z cukrzycą typu 2 diagnozuje się wysokie lub podwyższone ciśnienie krwi. Nadciśnienie tętnicze jest drugim w kolejności, zaraz po nadmiarze cholesterolu i lipidów we krwi, czynnikiem, który przyczynia się do rozwoju zmian chorobowych w małych i dużych naczyniach tętniczych. Co równie istotne, nadciśnienie przyśpiesza postęp nefropatii i retinopatii cukrzycowej oraz zwiększa ryzyko wystąpienia jaskry.

Osoby chore na cukrzycę wykazują też większe prawdopodobieństwo, że rozwinie się u nich choroba sercowo-naczyniowa (cardiovascular disease, CVD). Dla przykładu − zawał serca u diabetyków występuje 4-krotnie częściej niż u osób bez cukrzycy.

Fakty dotyczące cukrzycy

Blisko 300 milionów ludzi na świecie choruje na cukrzycę. Jeśli nic się nie zmieni w zakresie działań prewencyjnych i świadomościowych dotyczących zmiany stylu życia, tylko w ciągu jednego pokolenia liczba ta wzrośnie do około 500 milionów.

Według Międzynarodowej Federacji Diabetologicznej (IDF) w ciągu piętnastu lat – pomiędzy rokiem 1985 a 2000 – liczba chorych na cukrzycę na świecie wzrosła pięciokrotnie.

Szczególnie silny wzrost liczby chorych na cukrzycę obserwuje się w krajach rozwijających się.

Powodem tego zjawiska jest wzrost odsetka osób starszych oraz szybkie przejmowanie przez społeczeństwa zachodniego stylu życia, oznaczającego przede wszystkim zmniejszenie aktywności fizycznej i spożywanie bogatokalorycznych posiłków, co bezpośrednio prowadzi do coraz powszechniejszego występowania otyłości.

Szacowana liczba chorych w Polsce wynosi 2,6 miliona, czyli 5 proc. polskiego społeczeństwa, ale prawdopodobnie około 750 tys. z nich jeszcze nie wie o chorobie.

W dużej mierze cukrzyca nadal pozostaje nierozpoznana lub jest rozpoznawana bardzo późno.

Co pięć sekund ktoś na świecie umiera z powodu cukrzycy. Spośród osób, które każdego roku umierają z powodu cukrzycy, spora część to osoby w najbardziej produktywnym wieku (40-60 lat).

Dziesiątki milionów ludzi z cukrzycą cierpi z powodu jej powikłań. Cukrzyca znajduje się w grupie pierwszych 10 przyczyn niepełnosprawności ludzi na całym świecie.

WHO szacuje, że 15 milionów ludzi niewidomych utraciło wzrok w wyniku powikłań cukrzycy. W wielu krajach cukrzyca jest także najczęstszą przyczyną niewydolności nerek i amputacji kończyn dolnych.

Organizacja Narodów Zjednoczonych uznała w tym roku cukrzycę za jedną z czterech chorób, które zabijają ludzkość. Według raportu ONZ aż dwie trzecie zgonów wywołują choroby niezakaźne, w tym cukrzyca. Według Światowej Organizacji Zdrowia choroby przewlekłe (np. cukrzyca) są co roku przyczyną 60% zgonów na świecie. Liczba zgonów z powodu cukrzycy jest na świecie podobna do liczby umierających z powodu AIDS.

Wiedza społeczeństwa na temat cukrzycy i jej profilaktyki nie jest duża. Co piąty Polak nigdy nie wykonał badania sprawdzającego stężenie glukozy we krwi, a tylko 26 proc. badanych deklaruje, że wykonuje to badanie corocznie. Według jednej trzeciej badanych cukrzycy nie można zapobiec. A to przecież my sami, bez względu na wiek, poprzez niezbilansowaną, zbyt wysokokaloryczną dietę i brak aktywności fizycznej zapracowujemy sobie na cukrzycę.

W ostatnich latach cukrzyca zyskała wysoką pozycję w hierarchii najważniejszych problemów zdrowotnych świata. W 2006 roku Organizacja Narodów Zjednoczonych uchwaliła rezolucję uznającą plagę cukrzycy za pierwszą niezakaźną epidemię współczesnej cywilizacji.

Cukrzyca stała się również problemem z punktu widzenia rozwoju gospodarczego. W krajach o niskim i średnim dochodzie choroba ta zagraża dobrobytowi ekonomicznemu.