Czy wykonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta jest przestępstwem?

W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat relacja pomiędzy lekarzem a pacjentem zmieniła się z hierarchicznej (w której lekarz był wyżej postawiony od pacjenta) na relację partnerską. Między innymi z tego powodu wymagano skorygowania prawa polskiego dotyczącego wyrażania zgody na wykonywanie zabiegów przez pacjenta. W 1997 roku powstały pierwsze takie zapisy.

Kodeks karny uchwalony w 1997 roku, w artykule 192 rozdziału XXIII posiadał następujący zapis: „§ 1. Kto wykonuje zabieg leczniczy bez zgody pacjenta, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2. Ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego”

Niestety zapis ten był niedokładny i wzbudził wiele wątpliwości oraz pytań. Przede wszystkim należało ustalić czym dokładnie ma być „zabieg leczniczy”. Lekarze, którzy wykonywali zabiegi bez zgody pacjenta występowali, według wymienionego przepisu, wyłącznie wobec przestępstwa przeciw wolności. Niedokładność zawarta w przepisie odnosiła się także do tego kto wykonuje zabieg. Zastanawiano się czy także osoba bez uprawnień medycznych wykonująca „zabieg” podlegałaby karze. Przykładowo, czy świadek wypadku wykonując nieprawidłowo reanimację byłby pociągnięty do odpowiedzialności z tego paragrafu?

W związku z licznymi pytaniami artykuł kodeksu został uściślony. Wykonywanie zabiegów dotyczyć miało wyłącznie osób z uprawnieniami do jego wykonania. W skład tej grupy wchodzili zarazem lekarze, pielęgniarki oraz inni pracownicy wykonujący zabiegi lecznicze.

Zobacz również:

Jeśli zaś chodzi o samą zgodę na wykonanie zabiegu, samo nieuzyskanie zgody nie rodzi odpowiedzialności karnej. Prawo zakłada, że legalność zabiegu jest pierwotna, a zgoda pacjenta jedynie pozwala na określenie jego wolności osobistej. W ten sposób można stwierdzić, że wyrażając zgodę pacjent usprawiedliwia działanie lekarza. Nie każda zgoda pacjenta uprawnia lekarza do wykonania czynu. Zabieg przede wszystkim musi być zgodny z obowiązującym prawem. Zgoda nie może zostać wymuszona pod presją czy jakimkolwiek przymusem. Istnieją także zasady dotyczące przekazywania informacji pacjentowi o planowanym zabiegu oraz w jaki sposób musi zostać wyrażona zgoda.

Informacja przekazana pacjentowi musi zawierać dane nie tylko dotyczące zabiegu, rozpoznaniu, stanie zdrowia czy rokowaniu, ale także należy w niej uściślić alternatywne metody leczenia oraz opis proponowanej metody. Omówienie wyników operacji może zawierać jedynie ogólny opis skutków takiego zabiegu. W wyjątkowych przypadkach, gdy informacja o rokowaniach czy skutkach może wpłynąć negatywnie na pacjenta (np. wywołać u niego szok) lekarz nie ma obowiązku poinformować pacjenta o wszystkim.

Nie należy zapominać, że zgoda musi zostać wyrażona w odpowiedni sposób. Zwykle zgodę otrzymuje się ustnie lub przez nie budzące wątpliwości zachowanie (gesty, znaki) jakie ukazuje pacjent. W przypadku zabiegów operacyjnych lub innych poważnych zabiegów wymagana jest zgoda na piśmie.

Znane są niestety przypadki kiedy lekarz nie jest w stanie uzyskać zgody od pacjenta. Może się tak wydarzyć, gdy pacjent przebywa w śpiączce. Lekarz powinien w takim wypadku założyć domniemaną zgodę na wykonanie zabiegu. Jeśli po zabiegu okaże się, że pacjent nie chciał być leczony, lekarz nie odpowiada za umyślne wykonanie błędu. Może się także wydarzyć, że w trakcie zabiegu lekarz musi wykonać odstępstwo od zabiegu. Powinien tak jedynie zrobić w przypadku niebezpieczeństwa utraty zdrowia lub życia osoby operowanej.

W ten sam sposób rozpatrywana jest sytuacja w której lekarz po otwarciu jamy brzusznej zastaje inny stan niż na badaniach klinicznych. Przymusowe leczenie w polskim prawie obowiązuje jedynie w przypadku leczenia chorób wenerycznych, zakaźnych czy narkomanii.

Autor:

Aleksandra Kozłowska