Czym są nutraceutyki?

Koncepcja żywności, która w swoim składzie będzie posiadała dodatkowe substancje o działaniu fizjologicznym na organizm sięga początku lat 80. ubiegłego wieku. W tym czasie w Japonii rozwijała się produkcja żywności (obecne określanej mianem funkcjonalnej) poprawiającej kondycję zdrowotną i mającą na celu profilaktykę chorób przewlekłych.

Szybki rozwój rynku farmaceutycznego przyczynił się do wyodrębnienia nowego pojęcia - nutraceutyków. Termin ten pochodzi z języka angielskiego, od słów „nutrition” (odżywianie) i „pharmaceutical” (farmaceutyczny). Został wprowadzony w 1989 roku przez Stephana DeFelice (przewodniczącego Foundation for Innovation in Medicine), który nutraceutyki definiował jako „każdą substancję, która może być uważana za żywność lub część żywności i dostarcza korzyści zdrowotne, włączając zapobieganie i/lub leczenie chorób”. Choć często pojęcia żywności funkcjonalnej i nutraceutyków bywają stosowane zamiennie, nie oznaczają tego samego. Żywność funkcjonalna nie obejmuje bowiem suplementów diety. Nie mogą nią być zatem środki w formie tabletek, proszków czy koncentratów.

Do żywności funkcjonalnej zaliczane są jedynie środki spożywcze (głównie fermentowane produkty mleczne, tłuszcze do smarowania, napoje), które zostały wzbogacone w substancje aktywne fizjologicznie (np. witaminy) lub zmodyfikowane w celu ograniczenia składników niepożądanych (np. tłuszczów). Mianem nutraceutyków określa się natomiast izolowane składniki żywności, suplementy diety oraz produkty ziołowe, zwłaszcza substancje izolowane z ziół, stosowane pojedynczo lub łącznie (działanie synergistyczne). Nutraceutyki są formą pośrednią między żywnością a środkami leczniczymi.

Chociaż są uważane za środki spożywcze, mają postać farmaceutyczną – tabletek, kapsułek, proszków, syropów itp. W swoim składzie posiadają aktywne biologicznie substancje, które korzystnie wpływają na funkcje fizjologiczne i metaboliczne organizmu. W ten sposób oddziałują pozytywnie na stan zdrowia oraz mogą zmniejszać ryzyko rozwoju niektórych procesów chorobowych. Znaczna część nutraceutyków jest pochodzenia roślinnego i zawiera fragmenty roślin, alg, grzybów czy porostów. Nutraceutyki mogą również w swoim składzie posiadać preparaty pochodzące z ekstrakcji i odpowiedniej obróbki materiału roślinnego. Znajdujące się w nutraceutykach substancje bioaktywne muszą mieć udowodnione działanie prozdrowotne.

Należą do nich między innymi:

błonnik pokarmowy – mieszanina polisacharydów (celulozy hemicelulozy, pektyn, gum śluzów) i innych substancji (np. ligniny), która nie ulega trawieniu w przewodzie pokarmowym. Jego korzystny wpływ na zdrowie opiera się na zdolności do wiązania kwasów żółciowych oraz cholesterolu i związanym z tym działaniem przeciwmiażdżycowym. Ponadto błonnik pokarmowy absorbuje wodę, przez co pęcznieje i zwiększa objętość treści pokarmowej. Dzięki temu daje uczucie sytości, nasila perystaltykę jelit i ułatwia wypróżnianie. Dodatkowo spowalnia wchłanianie cukrów i sprzyja obniżeniu ciśnienia tętniczego krwi. Preparaty błonnika są zatem wskazane nie tylko w profilaktyce miażdżycy, ale także cukrzycy, otyłości i choroby nadciśnieniowej.

bakterie kwasu mlekowego przywracają równowagę flory bakteryjnej przewodu pokarmowego, wpływając w ten sposób korzystnie na procesy trawienia, dzięki czemu są pomocne w niestrawności, zaparciach, biegunkach i wzdęciach. Zalecane są również w stanach osłabienia, alergiach, infekcjach oraz w trakcie antybiotykoterapii.
Zobacz również:

wielonienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT), takie jak kwas linolowy czy linolenowy są niezbędne do syntezy ważnych dla organizmu związków, m.in. prostaglandyn, prostacyklin, leukotrienów. Ich niedobór może prowadzić do chorób skóry, osłabienia, zaburzeń snu i obniżenia odporności. Szczególnie ważna dla zdrowia jest właściwa podaż kwasów omega-3 (kwas eikozapentaenowy, kwas dokozaheksaenowy). Ich spożycie zmniejsza bowiem ryzyko zachorowania na niektóre nowotwory (piersi, okrężnicy, gruczołu krokowego), a przede wszystkim choroby układu krążenia, co jest wynikiem obniżania stężenia cholesterolu (zwłaszcza frakcji VLDL) i triacylogliceroli we krwi. Ponadto kwasy te wzmacniają i uszczelniają naczynia włosowate, korzystnie wpływają na śródbłonek naczyniowy oraz wykazują właściwości przeciwzapalne i antyoksydacyjne.

substancje antyoksydacyjne (witaminy A, E i C, flawonoidy i inne związki fenolowe) mają spore znaczenie zarówno w leczeniu, jak i zapobieganiu chorobom nowotworowym i układu sercowo-naczyniowego. Antyoksydanty między innymi hamują aktywność enzymów uczestniczących w wytwarzaniu rodników, chelatują kationy metali (głównie żelaza i miedzi) katalizujących reakcje wolnorodnikowe oraz zapobiegają peroksydacji lipidów. W ten sposób związki o właściwościach przeciwutleniających chronią organizm przed szkodliwym działaniem wolnych rodników, które nie tylko prowadzą do rozwoju nowotworów i chorób serca, ale także zaburzeń funkcjonowania mózgu, wątroby, a ponadto przyspieszają procesy starzenia.

karotenoidy (beta-karoten, likopen) są przede wszystkim silnymi przeciwutleniaczami –hamują utlenianie cholesterolu, zmniejszają m.in. ryzyko chorób serca, oczu (zwyrodnienia plamki żółtej) i grasicy. Ponadto są prekursorami witaminy A oraz poprawiają funkcjonowanie układu immunologicznego, przez co zmniejszają częstość występowania infekcji.

sterole i stanole mogą odgrywać istotną rolę w leczeniu i profilaktyce chorób u podłoża, których leży hipercholesterolemia. Związki te wnikają do obecnych w jelicie cienkim miceli, wypierając z nich cholesterol. W ten sposób zmniejszają jego wchłanianie, obniżają poziom cholesterolu frakcji LDL we krwi i zapobiegają zmianom miażdżycowym.

lecytyna, czyli grupa związków o charakterze fosfolipidów, wpływa korzystnie na funkcjonowanie układu nerwowego, obniża poziom cholesterolu frakcji LDL oraz działa ochronnie na wątrobę.

Nutraceutyki są podobne do preparatów farmaceutycznych również z pod innymi względami. Powinny mieć bowiem postać koncentratów, które mogą być podawane w mierzalnych i dozowanych ilościach. Ponadto w sytuacji gdy stwierdzono szkodliwy wpływ na zdrowie określonego nutraceutyku, produkt taki zostaje wycofany z obrotu.

W przypadku podejrzenia szkodliwości którejś z substancji czynnych, trafia ona na listę związków niebezpiecznych, a jej ponowne wprowadzenie do obrotu wymaga uzyskania odpowiednich informacji o jej bezpieczeństwie. Obecnie obserwowana jest także tendencja, by produkcja nutraceutyków miała miejsce w wytwórniach farmaceutycznych i pod farmaceutycznym nadzorem.

Marta Grochowska

Źródła:
Olędzka R.: Nutraceutyki, żywność funkcjonalna – rola i bezpieczeństwo stosowania. Bromat. Chem. Toksykol. 2007; XL (1): 1-8;
Ciepłucha K.: Nutraceutyki. Panacea Nr 2(7), kwiecień - czerwiec 2004;
Saluk-Juszczak J., Kołodziejczyk J., Babicz K., Królewska K.: Żywność funkcjonalna – rola nutraceutyków w profilaktyce chorób układu krążenia. Kosmos Problemy Nauk Biologicznych. 2010; 59, 3-4 (288-289): 527-538.