Dioksyny i furany

Dioksyny i furany to uproszczone nazwy pewnej grupy związków (organicznych) chlorowcopochodnych, których emisja do atmosfery oraz sposób powstawania rodzi społeczne kontrowersje. Poza jednym przypadkiem powstają one tylko i wyłącznie dzięki działalności człowieka. Istnieją na Ziemi w śladowych ilościach jako produkt spalania drewna. Pozostałe przypadki są efektem działalności ludzi.

Podobnymi związkami są dibenzofurany, które niekiedy zalicza się do dioksyn. A oto rozwinięcie skrótów, które można spotkać w literaturze fachowej: polichlorowane dibenzodioksyny i dibenzofurany (PCDD – dioksyny, PCDF – furany) oraz inne chloroorganiczne zanieczyszczenia takie jak np. heksachlorobenzen (HCB) oraz polichlorowane bifenyle (PCB). Dla dibenzeodioksyny istnieje 75 możliwych kombinacji, a dla dibenzeofuranu 135,co w sumie daje 210 związków określanych dioksynami. Ze 75 dibenzeodioksyn 7 jest toksycznych, a ze 135 dibenzeofuranów trujących jest 10. Zdarza się także, że w wskutek braku informacji o mechanizmach toksycznego działania dioksyn porównuje się ich toksyczność do cyjanków, strychniny, kurary i innych silnych trucizn o działaniu natychmiastowym. Jest to porównanie niewłaściwe, wywołujące niepożądane emocje i z punktu widzenia aktualnych zdobyczy naukowych naganne, ponieważ dioksyny ujawniają się po dłuższym okresie czasu.

Dioksyny powstają głownie podczas niekontrolowanego spalania odpadów z gospodarstw domowych na otwartej przestrzeni lub w piecach domowych. Do odpadów przetworzonych, obciążonych dioksynami zaliczono osady ściekowe, komposty i zanieczyszczoną ziemię z terenów w pobliżu wysypisk z zakładów chemicznych. Nie kontrolowane procesy przetwarzania odpadów, a szczególnie ich spalanie w niewłaściwych warunkach stanowią wciąż podstawowe źródło dioksyn w środowisku. Ponadto proces składowania odpadów na przeznaczonych w tym celu wysypiskach, czy też kompostowanie organicznej części odpadów, a także spalanie odpadów i zachodzące podczas tego reakcje chemiczne są źródłem wielu substancji organicznych dostających się do atmosfery, wód gruntowych. Pozostają także na długie lata w glebie.

Podstawowym źródłem dioksyn w organizmie człowieka jest pożywienie, szczególnie zawierające tłuszcz zwierzęcy. Zawartość dioksyn w tłuszczach roślinnych jest zdecydowanie niższa, tak jak na przykład w przypadku oleju słonecznikowego. Kwestia dioksyn istotna jest w jadalnych częściach roślin narażonych na kontakt z zawierającym dioksyny pyłem zawartym w powietrzu atmosferycznym. Przykładem mogą być jadalne liście roślin takich jak kapusta lub sałata. Rośliny uprawiane na wolnym powietrzu w terenach zanieczyszczonych przemysłowo są stale narażone na opad pyłu z powietrza zawierającego dioksyny.

Zobacz również:

Szczególna uwaga zwrócona jest w ostatnich latach na problem dużej zawartości dioksyn w mleku ludzkim. Niemowlę karmione piersią, przy spożyciu 150 ml mleka o zawartości tłuszczu 3% przyjmuje w ciągu doby więcej dioksyn niż człowiek dorosły o wadze 80 kg przy typowej diecie. Wynika stąd, że niemowlę karmione piersią przyjmuje dziennie wraz z pożywieniem 30 – 50-krotnie większą dawkę dioksyn niż człowiek dorosły.

zdjęcie: Przemysław Jaśkowiec

Udowodniono, że dioksyny oraz polichlorowane bifenyle mają bezpośredni wpływ na zakłócenie systemu endokrynnego wydzielania hormonów sterydowych, zwłaszcza progesteronu. Zakłócają one również replikację kodu genetycznego, także w rozmnażających się komórkach. Szczególne działanie w tym zakresie wykazują dioksyny. Efekt działania jest zależny od dawki i czasu ekspozycji na te substancje. Zawartość dioksyn w niektórych środkach spożywczych, może stanowić zagrożenie ich nadmiernej kumulacji w ludzkiej tkance tłuszczowej, czego efektem będzie wykazany w badaniach wpływ na zakłócenie wydzielania hormonów sterydowych, a w konsekwencji nawet bezpłodność. Dioksynom udowodniono ich działanie teratogenne (uszkadzają płód) oraz alergiczne. Udokumentowano również poważne przypadki alergii skórnych, tzw. chlorakna.

Aby określić poziom dioksyn w skażonym materiale wykonuje się próbki, które następnie poddawane są analizie. Próbki można pobierać z takich materiałów jak: geologiczne gleby, wody głębinowe i powierzchniowe, osady, w tym oznaczanie dioksyn w ściekach komunalnych i przemysłowych. Także próbki biologiczne. Wówczas prowadzi się badania mające na celu określenie miejsc najsilniejszej akumulacji PCDD i PCDF w tkance ludzkiej i tworzenia się komórek nowotworowych.

Problematyka dioksyn jest dziedziną rozwijającą się, wciąż prowadzone są badania. Tak naprawdę nie wiadomo do końca jakie skutki cywilizacyjne będą ona miały za 10, 20 i więcej lat. Niewątpliwie jest to temat kontrowersyjny i budzący obawy. Na dzień dzisiejszy wiadomo, że dioksyny są najbardziej trującymi związkami, jakie człowiek otrzymał w wyniku syntezy.

Autor:
Przemysław Jaśkowiec