Farmakoterapia uzależnienia od alkoholu

Nadmierne spożywanie alkoholu, choć powoduje liczne zaburzenia (zachowania, psychiczne, somatyczne), dopiero w latach 60. ubiegłego wieku zaczęło być uznawane za chorobę. Dzisiaj alkoholizm jest traktowany jak każda inna jednostka chorobowa, która wymaga leczenia.

Problemy z piciem alkoholu można podzielić na trzy grupy: picie ryzykowne, picie szkodliwe oraz uzależnienie. Dwa pierwsze rodzaje patologicznego picia wymagają jedynie, jak najwcześniejszej, interwencji psychologicznej i dużego wsparcia ze strony najbliższych. Uzależnienie od alkoholu powinno być natomiast dodatkowo wspomagane farmakoterapią.

Współczesne podręczniki medycyny definiują uzależnienie od alkoholu (alkoholizm), jako zespół zjawisk behawioralnych, poznawczych i fizjologicznych, jakie mogą powstać na skutek powtarzającego się picia alkoholu. W celu rozpoznania choroby alkoholowej niezbędne jest stwierdzenie przynajmniej trzech z następujących objawów:

nasilona chęć picia alkoholu,
zaburzona kontrola nad piciem,
zmieniona tolerancja alkoholu,
występowanie objawów abstynencyjnych po ograniczeniu picia lub postępowanie mające na celu zapobieżenie wystąpienia tych objawów (picie alkoholu, przyjmowanie substancji psychostymulujących),
rezygnacja z dotychczas ważnych aktywności na rzecz picia,
picie alkoholu mimo świadomości o jego szkodliwości.

Celem terapii choroby alkoholowej jest doprowadzenie do stanu całkowitej abstynencji. Ze względu na fakt, iż osiągnięcie abstynencji nie zawsze jest możliwe, niekiedy poprzestaje się na próbie ograniczenia spożywania alkoholu. Niezbędne w leczeniu alkoholizmu jest również dążenie do nabycia przez osobę chorą specyficznych umiejętności psychicznych, które pozwalają radzić sobie z emocjami i stresem. Podstawą leczenia uzależnienia alkoholowego jest zatem psychoterapia. Farmakoterapia stanowi natomiast ważny element, który może zwiększyć jej skuteczność. Należy jednak zauważyć, iż skuteczność stosowanych leków jest znacznie ograniczona. Odsetek osób trwale odstawiających alkohol sięga bowiem zaledwie kilku do kilkunastu procent. W farmakologicznym leczeniu choroby alkoholowej największą rolę odgrywają trzy leki: akamprozat, naltrekson i nalmefen.

AKAMPROZAT (sól wapniowa N-acetylohomotauryny) działa poprzez wpływ na receptory glutaminergiczne NMDA i gabaergiczne GABAA, których funkcjonowanie jest zaburzone na skutek picia alkoholu. Etanol powoduje zmianę liczby receptorów NMDA i ich wrażliwości, co przyczynia się do nasilenia pobudliwości ośrodkowego układu nerwowego po jego odstawieniu. Wpływ alkoholu na funkcję receptorów GABAA jest jeszcze słabo poznany. Wiadomo jednak, że powoduje osłabienie wpływu hamującego receptorów gabaergicznych. Akamprozat pozwala przywrócić zmienione funkcje receptorów i zmniejszyć głód alkoholu. Jest słabym antagonistą receptora NMDA i strukturalnym analogiem GABA. Badania wskazują, że lek ten znacznie zmniejsza ilość spożywanego alkoholu i częstość picia, zwiększając jednocześnie liczbę osób utrzymujących abstynencję. Akamprozat jest dobrze tolerowany, choć może powodować krótkotrwałe zaburzenia żołądkowo-jelitowe i objawy skórne. Nie wykazuje też poważniejszych interakcji z alkoholem i lekami psychotropowymi. Lek ten nie jest jednak wskazany w przypadku ciężkich chorób wątroby i niewydolności nerek. Terapia akamprozatem trwa zwykle rok.

Zobacz również:

NALTREKSON przeciwdziała euforii spowodowanej piciem alkoholu. Etanol, oddziałując z receptorami opioidowymi, pobudza ośrodkowy układ nerwowy. W ten sposób wywołuje subiektywnie przyjemne odczucia (wzmocnienie pozytywne), co jest jedną z ważniejszych przyczyn uzależnienia. Naltrekson poprzez blokowanie receptorów opioidowych zmniejsza euforyzujące działanie alkoholu. Dzięki temu osoba chora rezygnuje z picia, które przestało sprawiać przyjemność. Przeprowadzone badania wskazują również na zmniejszenie głodu alkoholu pod wpływem działania leku. Mechanizm tej aktywności nie został jednak poznany. Stosowanie naltreksonu pomaga zatem ograniczyć ilość wypijanego alkoholu i zwiększa liczbę osób, którym udaje się utrzymać abstynencję. Jego skuteczność jest jednak w dużej mierze uzależniona od rodzaju prowadzonej psychoterapii. Lek jest zwykle dobrze tolerowany, choć zdarzały się przypadki niekorzystnego wpływu na funkcje wątroby. Z tego powodu naltrekson, podobnie jak akamprozat, nie powinien być stosowany w ciężkich chorobach wątroby. W trakcie leczenia wskazane jest także monitorowanie funkcji wątroby. Preparaty naltreksonu podawane są na ogół przez okres 3 miesięcy.

NALMEFEN ma podobny mechanizm działania, co naltrekson. Jest jednak lekiem słabo przebadanym i w związku z tym nie jest wskazany przy rutynowym leczeniu uzależnienia od alkoholu. Część badań wskazuje jednak, iż nalmefen może w niektórych aspektach przewyższać naltrekson.

Poza wymienionymi lekami, w farmakoterapii alkoholizmu, pewną rolę odgrywa również DISULFIRAM. Jego działanie polega na hamowaniu aktywności enzymu rozkładającego główny metabolit etanolu – aldehyd octowy. Zablokowanie dehydrogenazy aldehydowej, w przypadku spożycia nawet niewielkiej dawki alkoholu, powoduje odkładanie się aldehydu octowego, czego efektem jest powstawanie bardzo nieprzyjemnych objawów. Chory odczuwa duszności, na ciele pojawiają się czerwone plamy. Charakterystyczne jest także silne uczucie lęku i strachu przed śmiercią. Osoba uzależniona od alkoholu przyjmuje disulfiram doustnie lub częściej w postaci implantu podskórnego, podpowięziowego lub międzymięśniowego i zostaje poinformowana na temat skutków, jakie będą towarzyszyć ewentualnemu spożyciu alkoholu. Skuteczność tego leku jest zbliżona do placebo, a niestety jego przyjmowanie wiąże się z wieloma działaniami niepożądanymi. Prawdopodobnie może nawet nasilać uzależnienie, poprzez zwiększanie ryzyka stanów depresyjnych. Z tego powodu terapia disulfiramem jest coraz rzadziej stosowana.

W przypadku objawów abstynencyjnych najczęściej stosowaną grupą leków są pochodne benzodiazepiny (diazepam, chlordiazepoksyd). Ich przeciwlękowe, uspokajająco-nasenne i przeciwdrgawkowe działanie łagodzi nieprzyjemne skutki odstawienia alkoholu. W czasie terapii choroby alkoholowej ważne jest również uzupełnianie, powstałych w wyniku nadmiernego picia, niedoborów witaminowych.

Leczenie uzależnienia od alkoholu może być także wspomagane lekami przeciwdepresyjnymi, szczególnie w przypadku depresji współistniejącej z alkoholizmem. Stosowane są m.in. selektywne inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny (fluoksetyna, fluwoksamina, citalopram, sertralina, paroksetyna), lek zwiększający wychwyt serotoniny (tianeptyna) i trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne (np. dezipramina, noksyptilina).

Obecnie prowadzone są także badania nad skutecznością w leczeniu choroby alkoholowej ondansetronu. Lek ten należy do działających przeciwwymiotnie antagonistów receptora 5HT3. Pewne nadzieje wiązane są również z tianpridem (atypowym lekiem neuroleptycznym), kwasem γ-hydroksymasłowym (pochodną GABA) oraz lekami przeciwdrgawkowymi.

Marta Grochowska

Źródła:
Janiec W.: Farmakodynamika. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2008,
Kostowski W., Herman Z. S.: Farmakologia. Podstawy farmakoterapii. PZWL, Warszawa 2010.