Grypa, jej zapobieganie i leczenie

Grypa to ciężka, zakaźna choroba układu oddechowego wywołana przez wirusy należące do rodziny Orthomyxoviridae. Wirusy grypy dzieli się na trzy typy: A, który jest najczęstszą przyczyną zakażeń, B oraz C powodujący jedynie lekkie infekcje.

Największym zagrożeniem związanym z wirusami grypy jest ich zdolność do szybkiej mutacji, szczególnie wirusów typu A. Z tego względu przebycie grypy nie zabezpiecza przed ponownym zakażeniem.

SZCZEPIONKI

Najlepszą metodą profilaktyki grypy są coroczne szczepienia ochronne. Potrzeba wykonywania szczepień co roku, także jest konsekwencją mutowania wirusów i związaną z tym koniecznością ciągłej modyfikacji szczepionek. Każda szczepionka składa się z dwóch zabitych szczepów A i jednego B. Skład szczepionek jest ustalany na podstawie przeprowadzanych corocznie prognoz dotyczących dominujących szczepów wirusa. Niestety skuteczność szczepionek nie jest stuprocentowa. W zależności od stopnia zgodności antygenów wirusowych występujących w szczepionce z antygenami szczepów, które są aktualnie obecne w środowisku szczepionka chroni przed zakażeniem w 70-90%.

Działania niepożądane związane z podaniem szczepionki występują obecnie bardzo rzadko. Jest to wynik nowoczesnych technik oczyszczania, które pozwoliły ograniczyć poziom białka kurzego. Wyeliminowano także z ich składu tiomersal o działaniu konserwującym, zastępując go aldehydem mrówkowym. Stosowanie szczepionek jest szczególnie ważne w przypadku osób z wysokim ryzykiem zakażenia, takich jak personel medyczny, pracownicy aptek otwartych, osoby starsze lub z obniżoną odpornością. Mimo braku stuprocentowej skuteczności szczepionka zmniejsza bowiem znacznie zachorowalność, konieczność hospitalizacji i częstość zgonów. Dostępne są już także szczepionki przeznaczone do podania donosowego, które zawierają żywe, atenuowane wirusy. Ich zastosowanie zwiększa nie tylko odporność ogólną, ale także miejscową.

LECZENIE

Zakażenie wirusem grypy jest na ogół leczone wyłącznie objawowo. Chory powinien odpoczywać, przyjmować duże ilości płynów. Można także stosować leki o działaniu przeciwgorączkowym i przeciwbólowym, takie jak paracetamol czy niesteroidowe leki przeciwzapalne (np. ibuprofen). Objawy mogą złagodzić również preparaty przeciwkaszlowe oraz obkurczające naczynia krwionośne błony śluzowej nosa. W niektórych przypadkach istnieją jednak wskazania do zastosowania leczenia przeciwwirusowego. Wśród leków o takim działaniu należy wyróżnić związki blokujące białko M2 oraz leki hamujące neraminidazę.

1. ANTAGONIŚCI BIAŁKA M2

Białko M2 jest związkiem swoistym dla wirusów grypy typu A nie wykazującym właściwości antygenowych. Najprawdopodobniej jest ono niezbędne do prawidłowego przebiegu adhezji i replikacji (bierze udział w tworzeniu błonowych kanałów protonowych).

Zobacz również:

Amantadyna jest jednym z najstarszych leków przeciwwirusowych. Pod względem budowy chemicznej jest pochodną adamantanu (chlorowodorem 1-adamantanaminy). Wykazuje aktywność jedynie wobec wirusów grypy A, szczególnie A2 (grypa azjatycka). Lek nie działa natomiast na wirusa grypy typu B, grypy rzekomej i innych wirusów RNA. W badaniach przeprowadzonych in vitro związek działał z kolei również przeciwko wirusom Pseudorabies, Arena, Rubella, Parainfluenza i Oncorna. Poprzez wpływ na białko M2 lek hamuje adsorpcję i przenikanie wirusa do wnętrza komórki gospodarza. Amantadyna stosowana jest przede wszystkim w celu ochrony przed zakażeniem, głównie u osób starszych.

Wykazuje jednak także działanie lecznicze. Warunkiem jego wystąpienia jest podanie leku w ciągu pierwszej doby po wystąpieniu objawów grypy. W przypadku amantadyny nieprzekraczanie dawki dobowej (200 mg dla dorosłych) jest szczególnie istotne ze względu na liczne objawy niepożądane. Pojawić się mogą między innymi: drżenie mięśniowe, niezborność ruchowa, zaburzenia mowy, niepokój, bezsenność, stany depresyjne i halucynacje. Objawy te wynikają częściowo z właściwości dopaminomimetycznych i antycholinergicznych amantadyny, przez co nasila też działania cholinolityków. Lek działa także teratogennie, więc nie powinien być stosowany u kobiet w ciąży. W lecznictwie wykorzystywane jest nie tylko przeciwwirusowe działanie amantadyny. Dzięki zdolności do nasilania przekaźnictwa dopaminergicznego lek znalazł bowiem zastosowanie także w leczeniu choroby Parkinsona.

Rimantadyna to kolejna pochodna adamantanu. Jej mechanizm i zakres działania przeciwwirusowego jest taki sam jak amantadyny. Różnice dotyczą metabolizmu. Rimantadyna ulega bowiem przemianom w wątrobie, a z moczem wydalane jest jedynie niecałe 25% podanej dawki leku. Z tego też względu rimantadyna jest lekiem bezpieczniejszym w przypadku osób z niewydolnością nerek oraz w podeszłym wieku.

Tromantadyna jest pochodną adamantanu podawaną wyłącznie miejscowo.

2. INHIBITORY NEURAMINIDAZY (NEI)

Neuraminidaza (sialidaza) jest jednym z enzymów decydujących o zjadliwości wirusów. Ta glikoproteina wytwarzana jest zarówno przez wirusy grypy typu A, jak i B. Odpowiada za uwolnienie powstałych w komórce wirionów, co umożliwia zakażenie kolejnych komórek. Działanie to jest wynikiem rozbijania cząsteczek kwasu sialowego znajdujących się na powierzchni zakażonych komórek. Neuraminidaza zapobiega także tworzeniu się agregatów uwolnionych wirusów i inaktywacji wirusa przez śluz oskrzelowy. Leki należące do NEI blokują konkurencyjnie centrum aktywne enzymu, co teoretycznie powinno zapobiegać namnażaniu się wszystkich mutantów wirusa grypy.

Zanamiwir jest lekiem skutecznym w leczeniu zakażeń wirusami grypy typu A i B. Skraca on czas trwania choroby o 1-3 dni, jednak jedynie wówczas, gdy zostanie podany nie później niż 48 godzin od momentu zakażenia, czyli natychmiast po wystąpieniu objawów. Ze względu na wysoką cenę zanamiwiru, lek nie jest stosowany zapobiegawczo (skuteczność nie została oceniona). Lek nie jest także podawany osobom młodym, u których nie występują inne choroby lub czynniki ryzyka.

Zanamiwir wykorzystywany jest natomiast w przypadku grypy u osób powyżej 65. roku życia, z przewlekłymi zespołami oskrzelowo-obturacyjnymi, zaawansowanymi schorzeniami układu krążenia (z wyjątkiem choroby nadciśnieniowej), z obniżoną odpornością, leczonymi lekami cytostatycznymi, immunostymulującymi lub glikokortykosteroidami oraz u osób z cukrzycą. Lek jest także skuteczny w przypadku oporności wirusów grypy typu A na antagonistów białka M2. Nie wykazuje natomiast skuteczności w grypie rzekomej, zakażeniach wirusami opryszczki, cytomegalii czy rhinowirusami. Objawy niepożądane jakie mogą wystąpić w trakcie terapii zanamiwirem zależą od drogi podania. Wystąpić mogą objawy ze strony przewodu pokarmowego, a u chorych na astmę dodatkowo skurcze oskrzeli.

Oseltamiwir jest prolekiem, czyli dopiero w organizmie przekształcany jest do aktywnego metabolitu. Wśród działań niepożądanych należy wymienić przede wszystkim nudności i wymioty. Możliwe są jednak także objawy ze strony układu nerwowego, takie jak: zaburzenia zachowania, omamy, splątanie, drgawki.

Peramiwir jest lekiem nowszej generacji. Hamujący wpływ na neuraminidazę jest silniejszy niż dwóch pierwszych inhibitorów. Lek wywołuje też mniej działań niepożądanych. Peramiwir jest obecnie w Polsce niezarejestrowany i może być stosowany jedynie na zasadach importu docelowego.

Źródła:
•    Janiec W. (red.): Farmakodynamika. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2008,
•    Kostowski W., Herman Z. S. (red.): Farmakologia. Podstawy farmakoterapii. PZWL, Warszawa 2010,
•    Sawiec P., Mrukowicz J.: Grypa - epidemiologia, rozpoznanie, leczenie, profilaktyka. Medycyna praktyczna 2010 (nagle.mp.pl).

Autor: Marta Grochowska