HIV – wczesne wykrycie zakażenia i terapia antyretrowirusowa pozwalają dziś żyć długo i godnie

Od 1985 roku, kiedy rozpoczęto  prowadzenie statystyki  po wykryciu pierwszego zakażenia HIV w Polsce, do 28 lutego 2013 roku zarejestrowano 16 417 zakażeń HIV – ludzkim wirusem upośledzenia odporności. W tym okresie u 2 867 osób rozwinął się AIDS, a 1192 chorych zmarło.

Każdego miesiąca w Polsce rejestruje się przynajmniej kilkadziesiąt nowych zakażeń HIV. Niestety, liczby te stale rosną, a zdaniem specjalistów są mocno zaniżone, ponieważ testowanie w kierunku HIV nie jest w Polsce popularne. Istnieją trzy drogi przenoszenia wirusa – przez kontakty seksualne, poprzez zakażoną krew oraz
z zakażonej matki na jej dziecko.

Kiedyś HIV kojarzono głównie z narkomanią i homoseksualnymi kontaktami mężczyzn. Dziś drugą co do częstości przyczyną zakażenia (po dożylnym wstrzykiwaniu narkotyków) są ryzykowne kontakty heteroseksualne. Wirus coraz częściej atakuje osoby dobrze wykształcone, zamożne, o wysokiej pozycji zawodowej i społecznej, które czasem tylko jeden raz pozwoliły sobie na „skok w bok”. Czasem na ten „skok” pozwolił sobie ich partner. Wśród zakażonych HIV przybywa kobiet oraz osób w wieku już bardziej zaawansowanym.

Dlatego też właśnie do takich grup - dotąd kategorycznie wykluczających, iż problem HIV może ich dotyczyć - kieruje się teraz apele o unikanie zagrożeń i wykonywanie testów.

Wykrycie HIV nie oznacza wyroku. Można ocalić życie swoje i swoich najbliższych. Wcześnie podjęte leczenie antyretrowirusowe jest coraz skuteczniejsze, zapobiega rozwojowi AIDS przez wiele lat, często do naturalnej śmierci, spowodowanej innymi przyczynami. 

HIV/AIDS w liczbach

Polska

Grudzień 2012   
liczba zarejestrowanych, nowych zakażeń HIV – 105
liczba nowych zachorowań na AIDS – 25
liczba zgonów z powodu AIDS – 3

Styczeń 2013     
liczba nowych zakażeń HIV – 50
zachorowania na AIDS – 7
zgony – 3

Luty 2013
zakażenia HIV – 53
zachorowania na AIDS – 12
zgony – 4

Najwięcej zakażeń wykrywa się wśród mężczyzn w wieku od 20. do 40. roku życia. Jednak wśród nowych przypadków są też mężczyźni i kobiety nawet po 60. roku życia. Bardzo często nie udaje się jednoznacznie podać przyczyny zakażenia, co zdaniem ekspertów pozwala przypuszczać, iż mogą to być ryzykowne kontakty seksualne, których niektórzy nawet nie pamiętają. Natomiast od lat 90. ubiegłego wieku nie odnotowano w Polsce żadnego przypadku zakażenia HIV na skutek przetoczenia krwi lub preparatów krwiopochodnych.

Województwa o największej liczbie rejestrowanych nowych przypadków zakażenia HIV to dolnośląskie (4 na 100 tysięcy mieszkańców rocznie), mazowieckie (3,3 na 100 tys.) oraz lubuskie (3 na 100 tys.). Najmniej nowych zakażeń rejestruje się w woj. podkarpackim (0,6 na 100 tys.) oraz świętokrzyskim (0,7 na 100 tys.). Warto jednak pamiętać, iż statystka ta nie podaje rzeczywistej liczby zakażeń, lecz tylko liczbę zakażeń wykrytych, zgłoszonych
i zarejestrowanych.

Świat

W 2011 roku na całym świecie żyły około 34 miliony osób zakażone HIV. 69 proc. z nich mieszka na terenie Afryki Subsaharyjskiej, gdzie liczbę nosicieli wirusa w całej populacji szacuje się na ok. 5%  (1 na 20 dorosłych osób). Europa Zachodnia i Centralna – liczba nosicieli HIV to ok. 900 tysięcy osób, w tym 1600 dzieci. Ameryka Północna – 1,4 miliona osób z HIV. Europa Wschodnia i Azja Centralna – 1,4 mln nosicieli HIV.

W ubiegłym roku Organizacja Narodów Zjednoczonych ogłosiła, iż na terenach najbardziej dotkniętych epidemią udało się osiągnąć bardzo znaczącą poprawę – w 25 krajach, głównie Afryki Subsaharyjskiej, od 2005 do 2011 roku obniżono liczbę nowych zakażeń HIV o 63 proc. Także dzięki lepszemu dostępowi do leczenia antyretrowirusowego liczba zgonów z powodu AIDS spadła w tych krajach o 25 proc. Na Karaibach (drugi co do częstości zakażeń HIV najbardziej zagrożony region świata) spadek liczby zakażeń wyniósł 42 proc.

W tym samym czasie w Europie Wschodniej (do której zaliczono też Polskę) oraz Azji Centralnej zarówno liczba zakażeń jak i zgonów wzrosły. Od 2005 do 2011 roku liczba zarejestrowanych nosicieli HIV wzrosła w tym regionie z 970 000 do 1,4 miliona.

Test nadzieją na życie!

Wirus HIV, odkryty w 1983 roku, wykazuje bardzo dużą zmienność nawet u jednej osoby. Mimo to udało się opracować testy diagnostyczne. Test nie wykrywa samego HIV, ani też AIDS (czyli zachorowania na jedną lub wiele chorób wskaźnikowych AIDS). Ujawnia natomiast przeciwciała skierowane w HIV, produkowane przez zakażony organizm. Odpowiedź immunologiczna wymaga jednak czasu, dlatego aby test był wiarygodny, od momentu ewentualnego zakażenia do badania powinno minąć około 3 miesięcy.

Dostępne są także testy najnowszej, IV generacji, wykrywające zakażenie już po kilku tygodniach. Jednak dla jednoznacznej oceny zawsze poleca się zachować okres trzymiesięczny. Na wynik badania czeka się do kilku dni. Wynik pozytywny wymaga potwierdzenia.

Testy w kierunku HIV można wykonać w większości laboratoriów analitycznych. Jednak eksperci sugerują, by korzystać z Punktów Konsultacyjno-Diagnostycznych nadzorowanych przez rządową agendę – Krajowe Centrum ds. AIDS, których jest w Polsce ponad 30. Ich lista znajduje się na stronie internetowej Centrum. Można z punktów korzystać anonimowo i bezpłatnie, lecz najważniejsze jest to, iż zarówno przed wykonaniem testu jak i po nim, każdy uzyska tam wszelkie niezbędne informacje, a w przypadku pozytywnego wyniku może liczyć na profesjonalną poradę i wsparcie.

Leczenie antyretrowirusowe

HIV – ludzki wirus upośledzenia odporności przez wiele lat niszczy układ immunologiczny w ukryciu, nie dając istotnych objawów. Dopiero nawet po około 8 – 10 latach, czasem wcześniej, a niekiedy później, pojawiają się pierwsze symptomy choroby. AIDS (zespół nabytego upośledzenia odporności) rozwija się, kiedy uszkodzony przez HIV układ odpornościowy nie jest już w stanie chronić organizmu przed atakującymi go drobnoustrojami chorobotwórczymi czy też rozwojem nowotworów.

Mimo ogromnych wysiłków nie udało się dotąd odkryć metod usuwających wirus z organizmu, jednak odpowiednia terapia powstrzymuje jego namnażanie.

Leki antyretrowirusowe, blokując działanie enzymów niezbędnych do replikacji HIV lub hamując wnikanie wirusa do komórek, są w stanie częściowo zahamować jego replikację HIV. Pierwsza możliwość leczenia pojawiła się w 1987 roku.  Przełomem w leczeniu pacjentów HIV/AIDS było wprowadzenie w 1996 r. do leczenia antyretrowirusowego inhibitorów proteazy, a w wyniku tego – złożonego, długotrwale skutecznego leczenia, określanego jako HAART (Highly Active Antyretrovirusal Therapy), czyli zastosowanie kombinacji kilku leków antyretrowirusowych o synergicznym działaniu, powodujących u większości pacjentów wyraźne ograniczenie namnażania się HIV. Z prowadzonych badań i obserwacji pacjentów leczonych w ten sposób wynika, że dzięki terapii chory może dożyć nawet wieku naturalnej śmierci człowieka.

Leczenie antyretrowirusowe jest bezpłatne. W Polsce finansuje je Ministerstwo Zdrowia. Średni koszt terapii i diagnostyki jednego dorosłego pacjenta szacuje się obecnie w naszym kraju na 42 tys. złotych rocznie.

Przyjęty na lata 2012 – 2016 program zdrowotny zakłada, że: "Programem leczenia antyretrowirusowego objęte będą wszystkie osoby zakażone HIV i chore na AIDS spełniające kryteria medyczne (oparte na standardach międzynarodowych dotyczących leczenia antyretrowirusowego), których możliwość objęcia programem nie pozostaje w sprzeczności z aktualnie obowiązującymi przepisami prawa, w tym również kobiety ciężarne zakażone HIV oraz noworodki urodzone z matek zakażonych HIV, zgodnie z obowiązującymi w tym zakresie standardami (Rekomendacje Zespołu Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie zapobiegania perinatalnej transmisji HIV z dnia 24.10.2008 r. oraz Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Naukowego AIDS z czerwca 2011r.). Poza leczeniem ARV osób zakażonych HIV i chorych na AIDS, program będzie obejmował postępowanie poekspozycyjne po narażeniu na zakażenie HIV po ekspozycjach pozazawodowych wypadkowych."

Każdego roku w zaleceniach Światowej Organizacji Zdrowia opisywane są nowe schematy terapii antyretrowirusowej, uwzględniające nowe leki. W Polsce leczenie antyretrowirusowe oparte jest o rekomendacje Polskiego Towarzystwa Naukowego AIDS, uwzględniające europejskie zalecenia. Obecnie w schematach leczenia stosuje się ponad 30 różnych leków, należących do 6 grup terapeutycznych.

Z końcem grudnia 2012 roku leczeniem antyretrowirusowym objętych było w naszym kraju 6297 pacjentów, w tym 118 dzieci. U dorosłych leczenie antyretrowirusowe w 99 proc. przypadków prowadzone jest ambulatoryjnie.

Na ratunek dzieciom

Od kilku lat prowadzi się kampanię na rzecz testowania w kierunku HIV wszystkich kobiet ciężarnych. Badanie takie nie jest obowiązkowe, tymczasem wykrycie HIV u kobiety oczekującej dziecka lub jeszcze lepiej – przed planowaną ciążą, oraz podjęcie odpowiedniego leczenia antyretrowirusowego, daje dziecku szansę życia  bez zakażenia HIV. Szacuje się, że w Polsce testy w kierunku HIV wykonuje mniej niż 10 proc. ciężarnych, podczas gdy
w niektórych krajach Europy Zachodniej wskaźnik ten sięga prawie 100 proc.

Bez odpowiedniego leczenia u 25 proc. dzieci zakażonych wertykalnie przez matkę pełnoobjawowy AIDS rozwija się przed ukończeniem pierwszego roku życia. U 80 proc. – objawy AIDS występują do 2. roku życia. Średni czas życia dziecka zakażonego HIV przez matkę wynosi bez leczenia od 22 do 38 miesięcy.

Jeśli kobieta nie wie o swoim zakażeniu, ryzyko przeniesienia HIV na dziecko w czasie ciąży lub porodu (w większości przypadków do zakażenia dochodzi podczas porodu) wynosi ok. 40 proc. Wirus może być także przeniesiony podczas karmienia piersią, ponieważ jest obecny w mleku zakażonej matki, a przewód pokarmowy noworodka jest na zakażenie HIV wrażliwy.

W przypadku matek zakażonych HIV, poza leczeniem antyretrowirusowym w okresie ciąży, zaleca się poród w drodze cesarskiego cięcia oraz profilaktykę lekową u dziecka. Zgodnie z zaleceniami Polskiego Towarzystwa Naukowego AIDS, dziecko matki HIV plus powinno jak najszybciej po narodzinach – najpóźniej w ciągu 48 godzin – otrzymać leki chroniące przed HIV.

Jeśli stosuje się wszystkie zasady prewencji, ryzyko zakażenia dziecka przez matkę spada poniżej 1 proc.

W poszukiwaniu skutecznej broni

Nie ma miesiąca, by media nie doniosły o nowym odkryciu w prowadzonych przez tysiące naukowców badaniach nad HIV/AIDS. Ostatnio, na przykład, świat obiegła informacja o praktycznie całkowitym zwalczeniu wirusa HIV u dziecka zakażonego wertykalnie. Dziewczynka urodziła się w USA, zakażenie HIV u matki wykryto dopiero podczas porodu, więc kobieta nie przyjmowała wcześniej leków antyretrowirusowych. Dziecko poddano intensywnej terapii w 30 godzinie życia. Było tak leczone przez 18 miesięcy, po czym matka przestała zgłaszać się z nim do poradni. Kiedy po kilku miesiącach pojawiła się ponownie, lekarze stwierdzili, iż w organizmie dziecka praktycznie nie ma wirusa.

To doniesienia miało jednak wymiar głównie medialny, dla większości specjalistów nie oznacza na razie żadnej rewolucji w postępowaniu. Jak najszybsze rozpoczęcie terapii u noworodka jest standardem. A o całkowitym wyeliminowaniu HIV u dziewczynki, zdaniem ekspertów, za wcześnie jest mówić.

W 2007 roku poruszyła świat informacja o zwalczeniu wirusa u 44-letniego Amerykanina, nosiciela HIV chorego na białaczkę. W berlińskiej klinice przeszedł przeszczep szpiku, ale od dawcy posiadającego rzadką mutację genetyczną, dającą odporność na HIV (taką mutację ma najwyżej 1 proc. Europejczyków). Przypadek Timothy Browna oficjalnie uznaje się za jedyny jak dotąd przypadek wyleczenia z HIV. Najwybitniejsi światowi eksperci, którzy w lipcu ub. roku spotkali się w Waszyngtonie na XIX Międzynarodowej Konferencji AIDS uznali, iż Timothy Brown, zwany „berlińskim pacjentem”, udowodnił słuszność idei, jaka przyświeca badaczom na całym świcie – że znalezienie lekarstwa na HIV jest możliwe. Przeszczep szpiku jest jednak ryzykowną procedurą i dopuszcza się go tylko u chorujących na białaczkę.

W 2012 roku podjęto także obiecujące próby leczenia przeszczepem szpiku od osób nie posiadających chroniącej przed HIV mutacji genów – u dwóch nosicieli wirusa chorych także na chłoniaka. Podawano im również leki antyretrowirusowe. Po pewnym czasie zainfekowane komórki odpornościowe zostały zastąpione przez zdrowe.
Do jednego przeszczepu wykorzystywano także krew pępowinową. Podejmowano wiele innych eksperymentów, lecz na razie żaden nie uprawnia do zmian w postępowaniu terapeutycznym.

W 2012 roku zarejestrowano pierwszy domowy test na obecność przeciwciał przeciw HIV. Badana jest ślina. Choć domowy test nie jest w pełni wiarygodny (zakażenie wykrywa przeciwciała w 93 proc. przypadków, a raz na 5 tysięcy badań pozytywny wynik testu może otrzymać osoba wolna od wirusa) i w przypadku wykrycia HIV osoba wykonująca taki test pozostaje w tej dramatycznej sytuacji osamotniona – nie ma natychmiastowego wsparcia specjalisty, nie musi też z wynikiem zgłosić się do poradni -zdaniem FDA korzyści z takiego testowania przewyższają jego wady.

Trwają badania nad kilkudziesięcioma różnymi szczepionkami zapobiegającymi infekcji lub zatrzymującymi jej rozwój w organizmie.

Jak dotąd odkryto dwa typy wirusa niszczące układ immunologiczny człowieka: HIV-1 i HIV-2. Przeciw nim skierowane jest działanie leków antyretrowirusowych czyli hamujących namnażanie wirusa. Niedawno odkryto szczep HIV odporny na działanie znanych leków. Pojawił się w Afryce, gdzie często terapia antyretrowirusowa jest przerywana, trudniej też niż np. w Europie czy Ameryce o zmianę zestawu leków, gdy są one nieskuteczne, a to sprzyja wytworzeniu lekooporności. Trwają już jednak zaawansowane badania nad nowymi lekami, które wydają się działać na lekooporne szczepy HIV.

Prowadzi się również badania (na razie tylko na zwierzętach) nad skutecznością genetycznej modyfikacji układu odpornościowego, chroniącej niszczone przez  HIV limfocyty przed tym wirusem.

Podobnie jak w walce z rakiem, ten cel – osiągnięcie pełnej kontroli nad chorobą, wydaje jak się najbardziej realny. Już dzisiaj wcześnie podjęte leczenie antyretrowirusowe pozwala żyć znacznie dłużej i znacznie lepiej.