Interakcje leków

Interakcjami lekowymi nazywane są zjawiska wzajemnego oddziaływania dwóch lub większej liczby substancji leczniczych, powodujące zmianę ich wpływu na organizm. Wynik interakcji nie polega wyłącznie na możliwości nasilenia lub osłabienia siły działania leku, czy wydłużenia lub skrócenia czasu działania. Może bowiem dojść także do pojawienia się zupełnie nowej aktywności, która nie występuje przy stosowaniu leków pojedynczo.

Zmiany wywołane interakcją mogą mieć charakter zarówno pozytywny, jak i negatywny. Interakcje pożądane to takie, których efekty mogą być wykorzystywane w praktyce lekarskiej. Często lekarze decydują się na podanie równocześnie dwóch preparatów, między którymi zachodzi interakcja, zapewniająca na przykład wzajemne potęgowanie działania.

Do interakcji wykorzystywanych w praktyce klinicznej należy chociażby jednoczesne stosowanie w nadciśnieniu tętniczym β-blokerów i leków o działaniu moczopędnym. Wzajemne oddziaływanie leków jest także często wykorzystywane w leczeniu skojarzonym zakażeń bakteryjnych i chorób nowotworowych. Pożyteczną interakcją jest również stosowanie naloksonu i naltreksonu w zatruciach opioidami (np. morfiną, heroiną) czy flumazenilu w zatruciu benzodiazepinami.

Większość zachodzących interakcji jest jednak niezamierzona. Ich działanie jest niepożądane i niekorzystne dla przebiegu leczenia. Pacjenci leczący się u różnych specjalistów, zapominają o informowaniu lekarzy o przyjmowanych lekach. Z tego względu ryzyko wystąpienia interakcji jest zdecydowanie mniejsze w trakcie leczenia szpitalnego, gdy medycy wiedzą o wszystkich lekach przyjmowanych przez chorego.

Szczególnie niebezpieczne jest tzw. zjawisko polipragmazji. Polega ono na stosowaniu zbyt wielu leków jednocześnie i może prowadzić do ciężkich działań niepożądanych. Od leczenia skojarzonego (politerapii) różni się tym, że najczęściej jest wynikiem samodzielnego stosowania leków z grupy OTC przez pacjenta. Często pacjenci są nieświadomi faktu, że w różnych preparatach mogą znajdować się te same substancje lecznicze lub należące do tej samej grupy leków i mające bardzo zbliżone działanie.

Dochodzi wówczas do nadużywania środków leczniczych i może prowadzić do przekroczenia dawki toksycznej i wystąpienia objawów zatrucia. Ważne jest więc, by pamiętać o informowaniu każdego lekarza o wszystkich preparatach, które się przyjmuje. Także pozornie bezpieczne suplementy, preparaty roślinne, witaminy i minerały, mogą wpłynąć znacząco na przebieg leczenia.

Ze względu na ogrom interakcji jakie mogą zachodzić i fakt, że w związku z tym lekarz nie zawsze jest w stanie pamiętać o nich wszystkich, warto przed wykupieniem leków w aptece, zapytać o ewentualne interakcje farmaceutę. On na miejscu ma dostęp do fachowej literatury i specjalistycznych programów komputerowych symulujących ryzyko zajścia takich oddziaływań. Należy także pamiętać o dokładnym czytaniu ulotek dołączonych do opakowań preparatów leczniczych.

Dużą ostrożność powinny zachować osoby stosujące doustne leki przeciwcukrzycowe, antybiotyki (zwłaszcza aminoglikozydowe), leki przeciwpadaczkowe, psychotropowe, hipolipemizujące oraz leki hamujące krzepnięcie krwi. Także dostępne w większości bez recepty lekarskiej niesteroidowe leki przeciwzapalne (jak kwas acetylosalicylowy - aspiryna czy ibuprofen) wchodzą często w oddziaływania z innymi substancjami. Czujni powinni być także chorzy zażywający preparaty zawierające w swoim składzie teofilinę, cyklosporynę czy lit. Wiele interakcji dają ponadto leki stosowane w anestezjologii, kardiologii oraz leki cytostatyczne (szczególnie metotreksat).

Zobacz również:

Z klinicznego punktu widzenia najistotniejsze są interakcje dotyczące leków o wąskim współczynniku terapeutycznym, czyli takich w których różnica między minimalną dawką toksyczną, a maksymalną dawką terapeutyczną jest bardzo mała. W przypadku takich substancji nawet niewielka zmiana stężenia leku we krwi może mieć poważne konsekwencje dla zdrowia. Dodatkową trudnością są osobnicze różnice w metabolizmie leków, które niekiedy uniemożliwiają dobranie odpowiedniej dawki. Do leków o niskim indeksie terapeutycznym należą między innymi leki przeciwnowotworowe, leki przeciwpadaczkowe oraz glikozydy naparstnicy.

Istotnym zagadnieniem jest także występowanie interakcji lekowych u osób starszych. Zachodzące wraz z wiekiem zmiany w organizmie (np. w ośrodkowym układzie nerwowym, układzie immunologicznym czy endokrynnym) mogą bowiem w znaczący sposób wpływać na parametry farmakokinetyczne i farmakodynamiczne leków. Z tego względu działania niepożądane leków zachodzą zdecydowanie częściej u osób w podeszłym wieku.

Oddziaływania między lekami mogą występować na trzech poziomach:

fazy farmaceutycznej,
fazy farmakokinetycznej,
fazy farmakodynamicznej.

1. Interakcje w fazie farmaceutycznej dotyczą niezgodności chemicznych lub fizycznych pomiędzy składnikami leku, zachodzą najczęściej w trakcie przygotowywania leku.

2. Interakcje w fazie farmakokinetycznej obejmują oddziaływania leków na etapach ADME:

absorpcji – dotyczą najczęściej zaburzeń wchłaniania jelitowego, na skutek np. tworzenia kompleksów (z jonami magnezu, wapnia lub glinu), zmiany pH treści jelitowej, zaburzeń perystaltyki jelit, czy też wpływu na aktywność CYP3A4 lub glikoproteiny P,

dystrybucji – w wyniku silnego wiązania z białkami (niektóre leki wypierają inne z takich połączeń) lub wpływu na przebieg transportu błonowego,

metabolizmu – poprzez wpływanie na układ enzymatyczny,

eliminacji – np. na skutek modyfikacji pH, nasilenia diurezy czy zmiany przepływu krwi przez nerki.

Efektem oddziaływań w tej fazie jest zmiana stężenia leku w organizmie.

3. Interakcje w fazie farmakodynamicznej, polegają na modyfikowaniu działania jednego leku przez drugi na poziomie receptora i efektora. Mogą one mieć charakter synergizmu lub antagonizmu.

Synergizm dotyczy leków, których działania są zgodne i jednokierunkowe.

Wyróżnia się:

synergizm addycyjny (sumacja), jeżeli siła działania podanych jednocześnie leków równa się sile działania poszczególnych składników, występuje w przypadku substancji o takim samym mechanizmie działania i punkcie uchwytu,

synergizm hiperaddycyjny (potencjalizacja), jeżeli siła działania podanych jednocześnie leków przewyższa sumę działania poszczególnych składników, występuje wówczas, gdy zastosowane leki mają różne punkty uchwytu lub różne mechanizmy działania.

Antagonizm to różnokierunkowe działanie leków, które prowadzi do osłabienia lub całkowitego zahamowania ich działania.

Wyróżnia się:

antagonizm kompetycyjny (konkurencyjny), w przypadku gdy dwa leki o przeciwstawnym działaniu konkurują o dostęp do tego samego receptora,

antagonizm niekompetycyjny (niekonkurencyjny), dotyczący leków działających przeciwnie, o różnych punktach uchwytu. W obrębie tego typu antagonizmu, w zależności od mechanizmu jego powstawania rozróżnia się:

antagonizm allosteryczny, gdy jeden lek zmienia konfiguracje przestrzenną receptora, wpływając tym samym na jego powinowactwo oraz zdolność reagowania z drugim lekiem,

antagonizm czynnościowy (funkcjonalny), występujący w przypadku gdy dwa leki, poprzez działanie na różne receptory tego samego narządu, wpływają przeciwnie na czynność danego efektora,

antagonizm chemiczny, w przypadku zachodzenia reakcji chemicznej pomiędzy lekami, na skutek której powstają produkty pozbawione działania farmakologicznego,

antagonizm fizjologiczny, jeżeli przeciwne działanie leków jest wynikiem oddziaływania na różne receptory, różnych narządów.

Odrębnym typem interakcji jest wpływ niektórych leków na wynik badań laboratoryjnych. Kwas askorbinowy (wit. C), salicylany i stosowana w chorobie Parkinsona lewodopa mogą na przykład powodować, że testy nie wykażą obecnego u chorego cukromoczu (glukozurii). Natomiast witaminy A i D oraz salicylany sprawiają, że zmierzony poziom cholesterolu będzie wyższy niż jest w rzeczywistości.

Na pomiar stężenia amin katecholowych w moczu mogą wpływać z kolei pochodne fenotiazyny, tetracykliny oraz witaminy grupy B. Zafałszowanie wyników testów laboratoryjnych jest skutkiem interakcji wymienionych wyżej substancji leczniczych z odczynnikami wykorzystywanymi w odpowiednich badaniach.

Wpływ leków na wyniki laboratoryjne może być jednak także skutkiem ich niepożądanego lub toksycznego wpływu na organizm. Niektóre diuretyki na przykład mogą zwiększać stężenie kwasu moczowego we krwi, a leki hepatotoksyczne (uszkadzające wątrobę) powodować hiperbilirubinemię.

Źródła:
Janiec W.: Farmakodynamika. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2008.
Jachowicz R.: Farmacja praktyczna. PZWL, Warszawa 2010.
Graegon T., Graedon J.: Niebezpieczne interakcje leków. ANTA, 1998.
Kostowski W., Herman Z. S.: Farmakologia. Podstawy farmakoterapii. PZWL, Warszawa 2010.

Autor: Marta Grochowska