Jak nie zakazić się wirusem HIV?

Dzisiejsza medycyna nie zna skutecznego leku, pozwalającego na całkowitą eliminacje wirusa z organizmu. Dlatego tak ważna jest profilaktyka, polegająca na unikaniu sytuacji, w których będzie możliwe przeniesienie wirusa, a także określonych procedurach bezpieczeństwa i stosowaniu odpowiednich narzędzi, chroniących przed zakażeniem.

Podstawowym sposobem profilaktyki HIV jest zapobieganie kontaktom z krwią i potencjalnie zakaźnymi płynami ustrojowymi. Istnieją dwa trendy profilaktyki HIV:

ABC

Strategia liberalna, uwzględniająca prawa mniejszości seksualnych

Taktyka ABC (Abstinence, Be faithful, Condoms), kładzie przede wszystkim nacisk na edukację, unikanie ryzykownych zachowań seksualnych (abstynencja seksualna do ślubu, wierność w stałym związku etc.) i stosowanie prezerwatyw.

Przykładem kampanii "ABC" była polska kampania Krajowego Centrum ds. AIDS zorganizowana w 2005 roku.
Strategia ta przyniosła również wymierne rezultaty w Ugandzie, gdzie od 1997 roku do 2001 roku udało się ponad dwukrotnie obniżyć odsetek nowych zachorowań. Jej skuteczność została jednak obniżona w kolejnych latach przez finansowane przez amerykańskie instytucje religijne programy pomocowe, które pomijały rolę edukacji w zakresie stosowania prezerwatyw, zachęcając mieszkańców jedynie do zachowania wierności, co okazało się nieskuteczne w wielu grupach ryzyka.

Kampania ugandyjska była dowodem na to, że dla skuteczności kampanii potrzebne jest równoczesne spełnienie trzech warunków (A, B i C). W innych krajach afrykańskich, w których zwiększono jedynie dostępność do prezerwatyw, nie odnotowany został spadek zachorowań.

Drugi rodzaj kampanii profilaktycznych kładzie nacisk wyłącznie na wczesną edukację seksualną, zwiększenie dostępności do prezerwatyw i terapii antyretrowirusowej. Przykładem takiego programu jest nowa unijna strategia walki z epidemią HIV. Elementy "AB" i unikanie ryzykownych zachowań seksualnych np. stosunków analnych, zostały praktycznie pominięte. W ich miejsce pojawiły się elementy niezwiązane z profilaktyką HIV m.in. ochrona praw mniejszości seksualnych. Dane z części krajów (np. Dania, Francja, Niemcy) świadczą o tym, że kampania przynosi wręcz odwrotny skutek od zamierzonego. Wzrost dostępności refundowanej terapii i brak właściwej edukacji doprowadził w niektórych środowiskach do przekonania, że zakażenie HIV nie jest już poważną chorobą, co pociągnęło za sobą świadomą rezygnację z zabezpieczeń i większą swobodę w doborze partnerów i podejmowanie ryzykownych zachowań, takich jak np. piercing, czy tatuowanie się w niesprawdzonych salonach.

Minimalizowanie ryzyka zakażenia HIV w kontaktach seksualnych

Zakażenie HIV może przenieść się w kontaktach zarówno hetero, jak i homoseksualnych. Późna inicjacja seksualna i ograniczanie liczby partnerów seksualnych zmniejsza ryzyko zakażenia HIV i innymi chorobami przenoszonymi drogą płciową. W przypadku utrzymywania dużej liczby kontaktów seksualnych z wieloma partnerami, ryzyko zakażenia zmniejsza unikanie ryzykownych technik seksualnych i przede wszystkim stosowanie prezerwatyw. Prezerwatywy zmniejszają prawdopodobieństwo zakażenia się wirusem o 98-99%, oczywiście pod warunkiem, że są właściwie użyte, zostały wyprodukowane przez firmę zapewniającą dobry system kontroli jakości i pochodzą z wiarygodnego źródła. Nieuszkodzone prezerwatywy nie przepuszczają cząsteczek odpowiedzialnych za choroby przenoszone drogą płciową (w tym najmniejszego wirusa przenoszonego tą drogą - wirusa zapalenia wątroby typu B - HBV).

Prezerwatywy dla mężczyzn

Najszerzej dostępne są prezerwatywy lateksowe. Osoby uczulone na lateks mogą również stosować kondomy z poliuretanu. Aby zachować pełną ochronę przed chorobami przenoszonymi drogą płciową, nie należy powierzchni prezerwatywy pokrywać lubrykantem. Ważna jest również nauka odpowiedniej techniki zakładania i właściwy dobór wielkości kondoma.

Zobacz również:

Skuteczność ochrony zapewnia:

właściwy sposób otwarcia opakowania (niewskazane jest używanie w tym celu ostrych narzędzi, prezerwatywę mogą uszkodzić również długie paznokcie),
właściwe przechowywanie prezerwatyw (nie wolno nosić ich w kieszeni spodni, w portfelu i narażać na duże wahania temperatury),
nieużywanie prezerwatyw uszkodzonych lub starych (koniecznie należy sprawdzić datę przydatności)
założenia kondoma przed rozpoczęciem i ściągnięcie go dopiero po zakończeniu kontaktu seksualnego,
użycie prezerwatywy tylko jeden raz,w razie pęknięcia lub ześlizgnięcia się prezerwatywy - jak najszybsze zastąpienie jej nową.

Większość zakażeń wirusem u osób stosujących kondomy, jest wynikiem błędów popełnianych przez ich użytkowników, a nie wadliwości produktu. Ryzyko przeniesienia wirusa HIV zwiększa się znacznie, kiedy prezerwatywa jest zakładana z pewnym opóźnieniem albo tuż przed wytryskiem.

Prezerwatywy dla kobiet

Rosnąca liczba zakażeń HIV wśród kobiet, a także fakt, że w wielu częściach świata kobiety nie mogą negocjować ze swoimi partnerami możliwości użycia prezerwatywy, były przyczyną wprowadzenia na rynek prezerwatyw dla kobiet.

Badania laboratoryjne potwierdziły, że nie przepuszczają one wirusa HIV i są tak samo skuteczne w zapobieganiu wielu chorobom przenoszonym drogą płciową i nieplanowanej ciąży, jak prezerwatywy dla mężczyzn. Pierwsza poliuretanowa prezerwatywa dla kobiet została zarejestrowana w 1993 roku przez Amerykański Urząd Kontroli Żywności i Leków (FDA). Po dziesięciu latach kobiece kondomy były dostępne już w ponad 90 krajach rozwijających się. Jednak dość wysoka cena, znacząco odbiegająca od ceny prezerwatyw męskich, sprawiła, że nie znalazły one, mimo wielu reklam i prowadzonych kampanii edukacyjnych, szerokiego zastosowania. W Polsce kondomy dla kobiet nie są niestety dostępne.

Obrzezanie mężczyzn

Obrzezanie mężczyzn jest procedurą chirurgiczną, polegającą na usunięciu napletka. Odbywa się zwykle w warunkach ambulatoryjnych, w znieczuleniu miejscowym. Poza USA (tu obrzezaniu poddawanych jest od 60 do 90% noworodków płci męskiej), Kanadą, Australią, Filipinami i Koreą Południową dokonywane jest tylko wśród określonych grup kulturowych i religijnych.

Wielokrotnie wykazywano, że usunięcie napletka przyczynia się do zmniejszenia częstości występowania infekcji dróg moczowych, chorób przenoszonych drogą płciową, a także raka penisa. Podczas obrzezania usuwana jest wrażliwa na zakażenia błona śluzowa, znajdująca się po wewnętrznej stronie napletka, obfitująca w tzw. komórki Langerhansa, odgrywające istotną rolę w zakażeniu mężczyzn między innymi wirusem HIV. W początkach XXI wieku rozpoczęto trzy duże randomizowane badania, mające pomóc w ocenie skuteczności obrzezania w zapobieganiu zakażeniu HIV u heteroseksualnych mężczyzn. Po 17 miesiącach badań w RPA, liczba nowych zakażeń HIV w grupie kontrolnej wyniosła 49, w grupie obrzezanych mężczyzn - zaledwie 20. Dzięki usunięciu napletka, ryzyko zakażenia HIV zostało ograniczone o 60%, uznano więc za nieetyczne kontynuację badania i wszystkim uczestnikom zaoferowano możliwość obrzezania. Wstępne wyniki badań prowadzonych w Kenii wykazały zmniejszenie częstości zakażeń HIV o 53% wśród mężczyzn obrzezanych, w Ugandzie - o 48%.

Ochronnym działanie obrzezania mężczyzn wzbudziły ogromne zainteresowanie na całym świecie. W 2007 r. WHO i organizacja UNAIDS przedstawiły następujące wnioski:

udowodniony został istotny wpływ obrzezania mężczyzn na zmniejszenie transmisji zakażenia HIV z kobiet na mężczyzn,
obrzezanie mężczyzn nie daje całkowitej ochrony przed zakażeniem HIV, dlatego promocja i umożliwianie bezpiecznych zabiegów obrzezania mężczyzn nie zastępuje innych interwencji zapobiegających heteroseksualnej transmisji HIV
obrzezani mężczyźni powinni przestrzegać innych znanych metod profilaktyki HIV, takich jak: opóźnienie inicjacji seksualnej, powstrzymywanie się od seksu z penetracją, zmniejszenie liczby partnerów seksualnych, właściwe i konsekwentne stosowanie prezerwatyw (dla kobiet i dla mężczyzn);

Eksperci WHO i UNAIDS uważają, że należy zwiększyć dostęp do bezpiecznych zabiegów obrzezania mężczyzn, zastrzegają jednak, iż konieczne są dalsze badania w tym kierunku. Do tej pory nie wyjaśniono wpływu obrzezania mężczyzn zakażonych HIV na ryzyko przeniesienia zakażenia na ich partnerki seksualne. Istnieją również doniesienia, iż obrzezanie nie chroni przed zakażeniem HIV w kontaktach analnych.

Profilaktyka poekspozycyjna - po zawodowej ekspozycji na HIV

Na zakażenie wirusem HIV w szczególny sposób narażone są osoby pracujące w ochronie zdrowia, a także w zawodach, które mogą wiązać się z koniecznością kontaktów potencjalnie zakaźnymi płynami ustrojowymi i krwią (m.in. strażacy, straż miejska, policja, służba więzienna). Pracownicy często nie stosują się do zaleceń bezpieczeństwa, takich jak: stosowanie rękawic lateksowych, używanie okularów ochronnych etc. Poprzez te zaniedbania sami stwarzają zagrożenie przeniesienia zakażeń takich jak HBV, HCV i HIV.

Ryzyko zakażenia niesie za sobą między innymi skaleczenie, zakłucie ostrym narzędziem, kontakt błon śluzowych lub uszkodzonej skóry (popękanej, otartej lub wykazującej zmiany zapalne) z krwią lub innymi płynami ustrojowymi (nasieniem i wydzieliną z pochwy, jakąkolwiek inną wydzieliną zawierającą widoczną krew, płynem mózgowo-rdzeniowy, stawowym, opłucnowym, otrzewnowym, osierdziowym, czy owodniowym).

Ryzyko zakażenia HIV podczas wykonywania pracy zawodowej w opiece medycznej zależy od rodzaju ekspozycji na materiał zakaźny. Średnie ryzyko po tzw. ekspozycji parenteralnej (zakłuciu, skaleczeniu narzędziem zanieczyszczonym zawierającą HIV krwią) wynosi około 0,3%, po kontakcie z błonami śluzowymi około 0,09%.
Jeśli w trakcie wykonywania obowiązków służbowych dojdzie do ekspozycji na potencjalnie zakaźny materiał, zastosowanie odpowiedniej profilaktyki poekspozycyjnej (PEP) znacząco zmniejsza ryzyko zakażenia, ale nie zapewnia 100% bezpieczeństwa.

Wiedza o możliwości zastosowania profilaktyki poekspozycyjnej znacząco zmniejsza strach personelu medycznego związany z opieką nad pacjentem zakażonym HIV.

Co zrobić bezpośrednio po wypadku przy pracy?

pozwolić na swobodny wypływ krwi
nie wyciskać krwi z rany
narażoną skórę umyć dokładnie dużą ilością wody z mydłem
przy narażeniu błon śluzowych jamy ustnej lub nosa dokładnie przepłukać wodą lub solą fizjologiczną (nie stosować płynów dezynfekcyjnych na bazie alkoholu)
spojówki oczu dokładnie przepłukać wodą lub solą fizjologiczną, jeśli istnieje ryzyko zakażenia HIV, należy rozpocząć tak szybko, jak to tylko możliwe, przyjmowanie leków antyretrowirusowych - najlepiej w ciągu 2 godzin od wypadku, nie później niż w ciągu 48 - 72 godzin (jeśli wynik badania pacjenta okaże się ujemny, wówczas należy odstawić przyjmowane leki)

***
Konsultacja merytoryczna tekstu - prof. Alicja Wiercińska - Drapało, Klinika Hepatologii i Nabytych Niedoborów Immunologicznych, WUM