Jakie leki stosuje się w zimnicy?

Zimnica to nic innego, jak znana wszystkim (na szczęście głównie z książek) malaria. Choroba ta wywoływana jest przez pierwotniaki z rodzaju Plasmodium vivax (zarodziec ruchliwy), P. ovale (zarodziec owalny), P. malariae (zarodziec pasmowaty) i P. falciparum (zarodziec sierpowy), które przenoszone są przez żeńskie osobniki komara widliszka.

Pierwsze dwa typy zarodźca prowadzą do rozwoju trzeciaczki, trzeci – czwartaczki, natomiast zarodziec sierpowy jest przyczyną zimnicy podzwrotnikowej (tropikalnej, złośliwej). Malaria do tej pory jest utrapieniem mieszkańców Afryki, Azji Południowo-Wschodniej i Ameryki Południowej. Jednak choroba nie omija także Europy. Śmiertelność osób zakażonych zimnicą w czasie pobytu na obszarach endemicznego występowania malarii wynosi na Starym Kontynencie ok. 1-3%. Dla człowieka śmiertelne może okazać się jedynie zakażenie P. falciparum – przy braku lub niewłaściwym leczeniu. Niestety właśnie ten typ zarodźca jest najczęstszą przyczyną zakażeń przebywających zagranicą Polaków. Ponadto na obszarach występowania P. falciparum często stwierdza się oporność na leki.

CHININA otrzymywana jest z alkaloidu chinolinowego, mieszaniny chininy i jej prawoskrętnego izomeru (chinidyny) pozyskiwanej z kory drzewa chinowego. Lek wykazuje zdolność do hamowania biosyntezy kwasów nukleinowych w wyniku tworzenia kompleksu z DNA. Chinina działa nie tylko przeciwpierwotniakowo, ale także przeciwbakteryjnie oraz ogólnie, m.in. przeciwbólowo, przeciwgorączkowo, znieczulająco, zwiotczająco i słabo oksytotycznie. Jej aktywność ogranicza się jedynie do występujących we krwi postaci bezpłciowych zarodźca zimnicy, tzw. schizontów. Wykorzystywana jest głównie w malarii wywołanej przez zarodźca sierpowego, szczególnie w przypadkach zimnicy opornej na chlorochinę. Lek często łączony jest z pirymetaminą i sulfonamidem.

W trakcie leczenia często pojawiają się objawy ze strony układu pokarmowego (wymioty, bóle brzucha) oraz utrata łaknienia. Ponadto mogą wystąpić objawy neurotoksyczne, szczególnie przy stosowaniu przez dłuży czas dużych dawek, takie jak: bóle i zawroty głowy, zaburzenia słuchu i zapalenia wielonerwowe. Działania niepożądane dotyczące narządu wzroku (zaburzenia akomodacji, zamglone widzenie) ustępują przeważnie po zakończeniu terapii. Chinina może jednak być niekiedy przyczyną nieodwracalnego uszkodzenia siatkówki. W czasie leczenia chininą mogą wystąpić również zmiany skórne (np. przebarwienia, wysypki, łysienie), zmiany we krwi obwodowej (leukopenia, trombocytopenia), hipotonia, szum i dzwonienie w uszach oraz zmiany w zapisie EKG.

CHLOROCHINA jest obecnie najważniejszym lekiem przeciwzimniczym. Mechanizm działania leku jest taki sam jak chininy, jednak zakres obejmuje schizonty wszystkich czterech typów zarodźca. Ponadto chlorochina wykazuje niewielką aktywność wobec gametocytów (wyjątek P. falciparum) oraz pełzaków (Entamoeba spp.). Lek działa również silnie przeciwzapalnie. Oporność rozwija się powoli, najczęściej przeciwko zarodźcowi sierpowemu. Chlorochina wykorzystywana jest w leczeniu ostrych napadów wszystkich czterech postaci zimnicy (przy braku odporności) oraz w chorobach reumatycznych. Stosowana jest także profilaktycznie w celu zapobiegania zakażeniom. Działanie niepożądane są takie same jak w przypadku chininy, ale rzadsze i mniej nasilone.

Zobacz również:

HYDROKSYCHLOROCHINA charakteryzuje się identycznymi właściwościami jak chlorochina. Wykorzystywana jest do leczenia ostrych napadów zimnicy wywołanej przez P. vivax, P. ovale, P. malariae oraz wrażliwe szczepy P. falciparum. Lek znalazł także zastosowanie w zapobieganiu malarii oraz w terapii rumienia wielopostaciowego i reumatoidalnego zapalenia stawów. W Polsce hydroksychlorochina jest rzadko stosowana.

PRIMACHINA pod względem budowy chemicznej jest pochodną 8-aminochinoliny. Lek działa na schizonty tkankowe oraz gametocyty wszystkich typów zarodźca. Nie wykazuje natomiast aktywności wobec znajdujących się we krwi merozoitów. Z tego względu lek jest nieskuteczny w ostrych napadach choroby. Mechanizm działania primachiny nie został w pełni poznany, ale najprawdopodobniej lek ma zdolność do uszkadzania mitochondriów. Do tej pory nie opisano natomiast przypadków oporności na primachinę. Lek wykorzystywany jest głównie w radykalnym leczeniu zakażeń P. vivax, P. ovale i P. malariae w skojarzeniu z lekami niszczącymi schizonty (np. chlorochiną). Stosowany jest także w profilaktyce późnych zachorowań po powrocie z obszarów endemicznych.

PIRYMETAMINA jest pochodną diaminopirymidyny charakteryzującą się szerokim zakresem działania. Lek jest skuteczny wobec bezpłciowych postaci tkankowych i gametocytów wszystkich czterech typów zarodźca. Ponadto wykazuje aktywność przeciwko wolnym merozoitom. Mechanizm działania polega na hamowaniu reduktazy dihyfrofolianowej. Pirymetamina jest także skuteczna przeciwko pierwotniakom Toxoplasma gondi. Lek wykorzystywany jest zatem nie tylko w zapobieganiu malarii i zimnicy złośliwej opornej na chlorochinę (w skojarzeniu z sulfonamidami lub chininą), ale także w leczeniu toksoplazmozy (w połączeniu z długo działającymi sulfonamidami, kotrimoksazolem lub spiramycyną). Pirymetamina rzadko powoduje działania niepożądane. Jednak w trakcie stosowania mogą pojawić się objawy hematologiczne będące konsekwencją niedoboru kwasu foliowego, a także zaburzenia żołądkowo-jelitowe oraz sporadycznie objawy pozapiramidowe. Przeciwwskazaniem do stosowania pirymetaminy jest ciąża, szczególnie I trymestr.

CHLOROGUANID (PROGUANIL) to lek starej generacji, który ostatnio wraca jednak do łask ze względu na małą toksyczność. Działanie niepożądane występują rzadko i dotyczą jedynie zaburzeń ze strony układu pokarmowego (biegunki, nudności). Lek może być stosowany nawet u kobiet w ciąży. Chlorguanid jest prolekiem, czyli sam nie wykazuje aktywności biologicznej, a dopiero w organizmie ulega przemianom do aktywnego metabolitu – cykloguanilu. Mechanizm działania jest podobny do pirymetaminy i polega na hamowaniu reduktazy dihydrofolianowej. Chloroguanid wykorzystywany jest w zapobieganiu zakażeniom P. falciparum oraz mieszanym zakażeniom P. falciparum i P. vivax.

W tym celu lek stosowany jest w skojarzeniu z chlorochiną. Chlorguanid jest także skuteczny w przypadku oporności P. falciparum na chlorochinę lub skojarzenie pirymetamina-sulfadoksyna. Lek podawany bywa również w połączeniu z atowakwonem, który jest środkiem rezerwuarowym w zakażeniach P. carinii. Skojarzenie to jest stosowane zarówno w celach leczniczych, jak i profilaktycznych. Często jednak powoduje bóle brzucha i głowy, biegunki, a rzadziej także uszkodzenia szpiku, łysienie, obrzęki naczynioruchowe czy podwyższenie poziomu aminotransferaz.

CHLOROPROGUANIL jest pochodną chloroguanidu charakteryzującą się silniejszym działaniem.

HALOFANTRYNA jest lekiem nowszym, szczególnie skutecznym w zakażeniu P. falciparum opornym na inne leki. Wykazuje aktywność jedynie wobec schizontów krwinkowych zarodźca sierpowego. Środek może powodować nudności, ból nadbrzusza, biegunkę, świąd i wysypkę. Działa także kardiotoksycznie, przez co może być przyczyną zgonu.

MEFLOCHINA jest mieszaniną racemiczną czterech izomerów optycznych działających na dojrzałe trofozoity i schizonty wszystkich czterech typów zarodźca. Nie jest jednak skuteczna we wczesnych stadiach rozwoju wewnątrzwątrobowego oraz wobec dojrzałych gametocytów P. falciparum i późnych postaci tkankowych P. vivax. Lek stosowany jest w profilaktyce i leczeniu zakażeń P. falciparum opornych na chlorochinę lub wykazujących oporność wielolekową. Objawy niepożądane występują często przy dawkach powyżej 500 mg, jednak są słabo nasilone. Obejmują głównie zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego (np. nudności, biegunki) i OUN (np. bóle i zawroty głowy, dysforia). Ze względu na wykazane w badaniach na gryzoniach działanie teratogenne meflochina nie powinna być stosowana u kobiet w ciąży.

Źródła:
• Janiec W. (red.): Farmakodynamika. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2008,
• Kostowski W., Herman Z. S. (red.): Farmakologia. Podstawy farmakoterapii. PZWL, Warszawa 2010.

Autor: Marta Grochowska