Jakie mogą być przyczyny bólu brzucha?

Ból brzucha jest nieswoistym objawem bardzo wielu chorób, najczęściej dotyczących narządów jamy brzusznej, ale nie tylko. Podstawowy podział bólu brzucha obejmuje klasyfikację na ból trzewny, somatyczny i odniesiony.

Ból trzewny powstaje na skutek przewodzenia bodźców bólowych włóknami czuciowymi części przywspółczulnej autonomicznego układu nerwowego. Receptory trzewnych włókien czuciowych są umiejscowione w obrębie otrzewnej trzewnej i narządów położonych wewnątrzotrzewnowo. Odbierają takie bodźce jak rozciąganie lub skurcz trzewi, nie reagują natomiast na ucisk, pociąganie i temperaturę. Ból trzewny ma zazwyczaj charakter przewlekły. Opisywany jest jako ból tępy, przemijający, kolkowy, którego siła stopniowo narasta. Często jest trudny do zlokalizowania, choć na ogół umiejscawia się wzdłuż linii pośrodkowej jamy brzusznej. Określenie lokalizacji bólu jest o tyle ważne, że w dużym stopniu ułatwia określenie przyczyny dolegliwości. Na przykład ból w środkowym nadbrzuszu spowodowany jest najprawdopodobniej rozciągnięciem żołądka, natomiast ból w okolicy pępkowej - rozdymaniem jelit. Osoby z bólem trzewnym zwykle skarżą się dodatkowo na występowanie takich objawów, jak: nudności, wymioty, pocenie się i ogólny dyskomfort. Ból trzewny nasila się w czasie spoczynku.

Ból somatyczny jest wynikiem pobudzenia receptorów somatycznych włókien czuciowych, które unerwiają otrzewną ścienną i ściany brzucha. Są one wrażliwe na pociąganie, cięcie, tarcie, skręcenie, ucisk i zmiana temperatury, a także toksyny, środki chemiczne, enzymy i nacieczenie zapalne. Ból somatyczny ma zwykle ostry charakter. Pojawia się zatem nagle w ściśle określonym miejscu (ból dobrze ograniczony). Nasilają go: ruch, zmiana pozycji, głęboki oddech i kaszel. Często dolegliwościom bólowym towarzyszą: zwiększone napięcie mięśni jamy brzusznej oraz inne objawy trzewne związane z zapaleniem otrzewnej ściennej.

Ból odniesiony powstaje w wyniku połączenia włókien trzewnych z obwodowymi włóknami somatycznymi na poziomie rdzenia kręgowego. W związku z tym ból pojawia się w miejscu odległym od miejsca uszkodzenia, zwykle powierzchownie - w obrębie skóry lub mięśni. Lokalizacja bólu odpowiada obszarom skóry unerwionym przez ten sam segment rdzenia kręgowego, do którego dochodzą dośrodkowe włókna trzewne unerwiające uszkodzony narząd. Przykładem bólu odniesionego może być bolesność obejmująca plecy i prawą łopatkę, która związana jest z chorobą dróg żółciowych.

Szczególnie niepokojący jest ostry ból brzucha, gdyż na ogół związany jest z chorobami niebezpiecznymi dla zdrowia i życia. Pojawia się nagle, a jego natężenie narasta w ciągu kliku dni. Wymaga szybkiej wizyty u lekarza, która może skończyć się na stole operacyjnym. Szczególnie alarmujący jest ostry ból brzucha przebiegający z wymiotami lub nagłym zatrzymaniem stolca oraz ostry ból brzucha z krwawieniem z dolnego odcinka przewodu pokarmowego.

Zobacz również:

Ostry ból brzucha często jest związany z chorobami żołądka i jelit (np. zapalenie wyrostka robaczkowego, niedrożność lub perforacja jelit, perforacja wrzodu trawiennego, zapalenie uchyłku Meckla), a także schorzeniami wątroby, trzustki i śledziony (np. kolka żółciowa, pęknięcie śledziony, zapalenie pęcherzyka żółciowego, ostre zapalenie trzustki). Ból brzucha o ostrym charakterze może również towarzyszyć chorobom metabolicznym (porfiria, mocznica, ketonowa kwasica cukrzycowa), alergicznym (obrzęk naczynioruchowy, nadwrażliwość pokarmowa) i endokrynologicznym (przełom nadnerczowy, nadczynność tarczycy, niedoczynność przytarczyc, enteropatia cukrzycowa, przełom hiperkalcemiczyny, nowotwór rdzeniasty tarczycy). Ostry ból brzucha jest też jednym z objawów choroby autoimmunologicznej - plamicy Schönleina-Henocha oraz schorzeń układu moczowo-płciowego, takich jak: kamica moczowa, zapalenie przydatków, zapalenie pęcherza moczowego, skręt lub torbiel przydatków, odmiedniczkowe zapalenie nerek, a także ciąża pozamaciczna.

Za przewlekły ból brzucha uznaje się dolegliwość trwającą miesiącami, a nawet latami. Zazwyczaj pojawia się okresowo, choć zdarzają się przypadki stałego bólu o zmiennym natężeniu. Jak się okazuje przewlekły ból brzucha również może świadczyć o poważnym schorzeniu, np. o chorobie nowotworowej lub nieswoistym zapaleniu jelit. Podłoże przewlekłego bólu brzucha może być organiczne, czyli związane z występowaniem zmian organicznych w narządach lub tkankach, albo czynnościowe. Ból przewlekły brzucha, którego przyczyną nie jest zmiana organiczna występuje w zespole jelita drażliwego, dyspepsji czynnościowej i przewlekłym czynnościowym bólu brzucha.

Przyczynami organicznymi mogą być natomiast: kamica pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych, przewlekłe zapalenie trzustki, przewlekłe zapalenie wątroby, choroba refluksowa przełyku, przewlekłe zapalenie lub choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, enteropatia z nadwrażliwości na gluten (celiakia) oraz choroby nowotworowe dotyczące narządów jamy brzusznej. Przewlekły ból brzucha może być również objawem nieinfekcyjnego zapalenia jelit (np. choroby Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejącego zapalenia jelita grubego) oraz chorób infekcyjnych i pasożytniczych jelit, takich jak gruźlica, tasiemczyca, glistnica, zapalenie uchyłków, schistosomatoza czy włośnica. Z przewlekłym bólem brzucha przebiegają też niektóre choroby układu nerwowego (nerwoból, stwardnienie rozsiane, półpasiec) oraz zmiany zwyrodnieniowe, zapalenia i nowotwory dotyczące kręgosłupa lub stawów biodrowo-krzyżowych. Inną przyczyną tej dolegliwości może być również zaburzenie trawienia dwucukrów (np. laktozy) oraz inne stany, które prowadzą do fermentacji (zespół rozrostu bakteryjnego).

Tak jak to zostało wspomniane, bardzo pomocne w rozpoznaniu przyczyny bólu brzucha jest znajomość położenia anatomicznego narządów jamy brzusznej. Ból w okolicy mostka jest przeważnie związany z niestrawnością lub nieżytem żołądka. Ból odczuwalny w górnej części brzucha po lewej stronie może być spowodowany przez: powiększenie lub pęknięcie śledziony, zapalenie trzustki, kolkę nerkową, niedotlenienie mięśnie sercowego lub półpasiec. Dolegliwości bólowe po przeciwnej stronie mogą być z kolei objawem kolki nerkowej, wrzodów trawiennych, kolki żółciowej, zapalenia wątroby lub trzustki, a także zawału mięśnia sercowego i półpaśca. Przyczyną bólu w dolnej części brzucha może być: kolka nerkowa, endometrioza, zapalenie jajowodów, ciąża pozamaciczna, torbiel jajnika, niedrożność lub zapalenie jelit. Ból po prawej stronie może sugerować zapalenie wyrostka, natomiast po lewej - zespół jelita drażliwego.

Trzeba pamiętać, że nie każdy ból brzucha wymaga konsultacji lekarskiej. W zdecydowanej większości przypadków jest on bowiem związany z menstruacją, stresem czy niewłaściwą dietą. W pierwszym przypadku można sięgnąć po leki rozkurczające (np. No-Spa, Buscopan) i preparaty ibuprofenu (Ibum, Ibuprom, Nurofen). Pomogą również ciepłe okłady na brzuch. Jeśli ból brzucha występuje na tle nerwowym można skorzystać z ziołowych preparatów uspokajających na bazie wyciągów z chmielu, melisy, lawendy czy kozłka lekarskiego. W przypadku bolesności związanej z nieprawidłowym odżywianiem pomocne będą natomiast preparaty wykorzystujące żółciopędne, wiatropędne i spazmolityczne działanie surowców roślinnych, np. liści mięty pieprzowej, koszyczków rumianku, owoców kopru, owoców kminku i ziela glistnika.

Autor: Marta Grochowska
Źródła:
Szczeklik A.:, Choroby wewnętrzne, stan wiedzy na rok 2011, wyd. Medycyna praktyczna 2011,
Tatoń J., Czech A.: Diagnostyka internistyczna. Podręcznik dla lekarzy i studentów. Wyd. III. PZWL 2002.