Jakimi właściwościami charakteryzują się antybiotyki peptydowe?

Związki należące do grupy antybiotyków peptydowych zbudowane są z aminokwasów. Ze względu na ich strukturę chemiczną dzielą się na: peptydy cykliczne, glikopeptydy, lipopeptydy i streptograminy. Poniżej znajdują się informacje o poszczególnych z nich.

CYKLICZNE ANTYBIOTYKI PEPTYDOWE (bacitracyna, gramicyna, polimyksyna A, polimyksyna E)

Spośród antybiotyków należących do tej grupy duże znaczenie mają polimyksyny (polimyksyna A, kolistyna – polimyksyna E). Leki te uszkadzają błonę cytoplazmatyczną komórek bakteryjnych, działając w ten sposób bakteriobójczo. Zakres działania przeciwbakteryjnego jest jednak wąski i obejmuje głównie bakterie Gram-ujemne, w tym: Haemophilus influenzae, Pseudomonas aeruginosa, Escherichia coli, Klebsiella, Salmonella, Shigella i Enterobacter aerogenes. Polimykcyny nie działają jednak na Proteus spp., Neisseria gonorrhoeae i Neisseria meningitidis. Antybiotyki te nie wchłaniają się z przewodu pokarmowego, z tego też względu w celu wywołania ogólnego stosowane są dożylnie, rzadziej domięśniowo. Wskazane są w ciężkich zakażeniach układu moczowego, a także zapaleniu płuc, wsierdzia i w posocznicy wywołanych wrażliwymi na ich działanie bakteriami, m.in. Pseudomonas aeruginosa, opornymi na inne antybiotyki.

Polimyksyny stosowane są jednak także doustnie w sytuacjach, gdy mają wywrzeć działanie miejscowe – w zakażeniach przewodu pokarmowego np. Escherichia coli, Shigella spp. lub Salmonella oraz w dekontaminacji przed zabiegami chirurgicznymi na narządach jamy brzusznej. Wadą polimyksyn jest znaczna toksyczność (głównie nefro- i neurotoksyczność). Leki uszkadzają kanaliki nerkowe, upośledzając proces diurezy. W moczu pojawia się też białko i krew. Ze względu na działanie neurotoksyczne wystąpić mogą również zawroty głowy, mrowienie kończyn i skóry głowy, oczopląs, zaburzenie chodu, widzenia i mowy. Ponadto polimyksyny mogą porażać czynność oddechową ze względu na właściwości kurarynowe leków, szczególnie u chorych z niewydolnością oddechową, upośledzonym funkcjonowaniem nerek lub leczonych środkami kurarynowymi. W trakcje terapii polimyksynami może również dojść do nadkażeń gronkowcami i drożdżakami.

Do cyklicznych antybiotyków peptydowych należy również bacitracyna. Lek ten wykazuje skuteczność w zakażeniach bakteriami Gram-dodatnimi, hamując syntezę ich ściany komórkowej. Stosowany jest miejscowo w zakażeniach skóry i błon śluzowych wywołanych paciorkowcami i gronkowcami. Bacitracyna bywa podawana również doustnie w rzekomobłoniastym zapaleniu jelit. W zakażeniach bakteriami Gram-dodatnimi lek stosowany jest też doopłucnowo i dostawowo.

Zobacz również:

W miejscowym leczeniu zakażeń wykorzystywana jest również gramicydyna. Lek wchodzi w skład preparatów złożonych (z polimyksyną B lub neomycyną) do uszu i oczu.

GLIKOPEPTYDY (teikoplanina, wankomycyna, dalbawancyna, oritawancyna, telawancyna)

Antybiotyki glikopeptydowe hamują syntezę ściany komórkowej bakterii, wykazując w ten sposób działanie bakteriobójcze. Leki działają przede wszystkim na drobnoustroje Gram-dodatnie. Wykorzystywane są w ciężkich zakażeniach gronkowcowych i paciorkowcowych opornych na β-laktamy oraz u chorych uczulonych na te antybiotyki.

GLIKOLIPODEPSIPEPTYDY (ramoplanina)

Mechanizm działania przeciwbakteryjnego glikolipodepsipeptydów polega na hamowaniu glikozylotransferaz. Ramoplanina wykazuje silną aktywność wobec większości tlenowych i beztlenowych bakterii Gram-dodatnich. Lek skuteczny jest również wobec Staphylococcus aureus i Clostridium difficile. Ponadto ramoplanina działa szybko i silnie na enterokoki oporne na wankomycynę oraz metycylinooporne szczepy gronkowca złocistego. Lek nie może być jednak podawany pozajelitowo, gdyż powoduje poważne objawy miejscowe i znaczną hemolizę. Doustnie antybiotyk wykorzystywany jest także w spowodowanym przez Clostridium difficile rzekomobłoniastym zapaleniu jelit.

LIPOPEPTYDY (daptomycyna)

Jedynym antybiotykiem zaliczanym do grupy lipopeptydów jest daptomycyna. Związek ten wykorzystywany jest przede wszystkim w leczeniu zakażeń skóry i jej przydaków wywołanych opornymi na inne leki szczepami bakterii Gram-dodatnich, w tym Streptococcus pyogenes, Streptococcus agalactiae, Streptococcus dysgalactiae, Streptococcus faecalis i metycylinoopornymi szczepami Staphylococcus aureus. Działanie bakteriobójcze jest wynikiem wiązania się antybiotyku z błoną komórki bakteryjnej, co skutkuje gwałtowną depolaryzacją i zahamowaniem biosyntezy białek i kwasów nukleinowych. Lek uznawany jest za dobrze tolerowany. Odnotowane zostały jednak przypadki hepatotoksyczności, ciężkiej miopatii i zwiększenia stężenia fosfokreatyny.

STREPTOGRAMINY (wirginiamycyna, osteogrycyna, pristinamycyna, chinupristyna, dalfopristyna)

Antybiotyki tej grupy wytwarzane są przez szczepy Streptomyces spp. Bywają także nazywane depsypeptydami. Wyróżnia się dwa rodzaje streptogramin: A (makrolaktony) działające bakteriostatycznie i B (cykliczne heksadepsypeptydy) działające bakteriobójczo. Streptograminy wiążą się z podjednostką 50S rybosomu bakteryjnego, hamując w ten sposób wczesne stadia biosyntezy białek. Charakteryzują się szerokim spektrum działania przeciwbakteryjnego, które obejmuje tlenowe i beztlenowe bakterie Gram-dodatnie oraz niektóre drobnoustroje Gram-ujemne. Szczególnie duże zastosowanie w lecznictwie ma połączenie chinupristyny z dalfopristyną.

Antybiotyki te działają synergistycznie. Ich mieszanina podawana jest dożylnie w szpitalnych zakażeniach płuc, zakażeniach skóry i tkanek miękkich oraz ciężkich zakażeniach wywołanych przez oporne na wankomycynę szczepy Enterococcus faecium. Streptograminy są lekami o stosunkowo dużej toksyczności. Podczas leczenia mogą występować zarówno miejscowe, jak i ogólnoustrojowe reakcje niepożądane, takie jak: zapalenie żył, obrzęk, bóle mięśniowe i stawowe, nudności, wymioty, biegunka, zaburzenia czynności wątroby i nerek, zmiany w obrazie krwi obwodowej. Warto zwrócić także uwagę na liczne interakcje lekowe. W trakcie terapii nie powinno się równocześnie stosować leków metabolizowanych przez CYP3A4 (np. statyn, antagonistów kanału wapniowego, benzodiazepin, antybiotyków makrolidowych). Chorzy przyjmujący preparaty chinupristyny i dalfopristyny powinni także unikać pokarmów zawierających duże ilości serotoniny i tyraminy, takich jak sery, czekolada, marynowane ryby, orzechy włoskie, czerwone mięso, słodziki, z uwagi na hamowanie aktywności monoaminooksydazy niezbędnej do metabolizmu tych związków.

Marta Grochowska

Źródła:
Janiec W. (red.): Farmakodynamika. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2008,
Kostowski W., Herman Z. S. (red.): Farmakologia. Podstawy farmakoterapii. PZWL, Warszawa 2010.