Katar (nieżyt nosa) – jak sobie z nim poradzić?

Nieżyt nosa, czyli katar to stan zapalny tkanki wyścielającej jamę nosową. Może być wywołany przez infekcję lub czynniki alergiczne. Oba typy kataru różnią się między sobą nie tylko etiologią i objawami, ale także sposobem leczenia.

KATAR UCZULENIOWY najczęściej ma charakter sezonowy. Jego przyczyną są wywołujące alergię pyłki roślin: drzew (wiosna), traw (czerwiec, lipiec) i grzybów (jesień). Od lat 70. XX wieku obserwowany jest stały wzrost częstości występowania kataru siennego. Szacuje się, że problem ten dotyczy nawet 40% populacji, szczególnie często osób młodych. Wykazano też, że na występowanie kataru uczuleniowego mają wpływ czynniki genetyczne. Osoby, w których rodzinie są przypadki astmy, egzemy lub kataru siennego są bardziej narażone na pojawienie się nieżytu nosa na tle alergicznym.

Główne objawy kataru siennego to: napady swędzenia, kichania, wysięku i niedrożności nosa. Dodatkowo pojawić się może alergiczne zapalenie spojówek. Objawy te są konsekwencją aktywacji przeciwciał IgE przez alergeny zagnieżdżające się w błonie śluzowej nosa. Powodują one uwolnienie mediatorów stanu zapalnego – histaminy, leukotrienów i prostaglandyn. Związki te poprzez mechanizmy nerwowe i naczyniowe przyczyniają się do wspomnianego swędzenia, wycieku z nosa, kichania i niedrożności wywołanej rozszerzeniem naczyń i obrzękiem błony śluzowej. Na nasilenie tych objawów ma wpływ długość narażenia na czynniki wywołujące alergię. Z tego też powodu problem nasila się pod koniec okresu pylenia, natomiast w przypadku stałego kontaktu z alergenem coraz to niższy jego poziom wywołuje nieprzyjemne objawy. Zaostrzenie objawów kataru siennego obserwowane jest także w godzinach porannych i wieczornych, z uwagi na najsilniejsze pylenie roślin oraz wysoką wilgoć i temperaturę powietrza.

Katar uczuleniowy może mieć również charakter całoroczny. Występuje on 10 razy rzadziej niż katar sienny. Wywoływany jest przez alergeny występujące w środowisku cały czas, zwykle roztocza kurzu domowego lub naskórek i sierść zwierząt (najczęściej kotów).

Podstawą leczenia alergicznego nieżytu nosa jest unikanie narażenia na alergen. W przypadku kataru siennego należy w okresie pylenia przebywać w zamkniętych pomieszczeniach, nie otwierać okien podczas jazdy samochodem, nosić szczelne okulary przeciwsłoneczne, unikać terenów zielonych i centrów miast (spaliny, dym papierosowy). Osoby z całorocznym katarem uczuleniowym zwrócić powinny natomiast uwagę na alergeny występujące w miejscu swojego zamieszkania. Warto zlikwidować dywany oraz zadbać, by zwierzęta nie przebywały w salonie i sypialni. Można zainwestować także w pościel odporną na roztocza oraz roztoczobójcze aerozole.

Jeżeli chodzi o preparaty farmaceutyczne pomocne w leczeniu kataru alergicznego, do dyspozycji są następujące leki:

Leki przeciwhistaminowe – blokują receptory histaminowe H1. Mogą być stosowane doustnie lub donosowo. Terapia ogólnoustrojowa choć skuteczna wiąże się z występowaniem działań niepożądanych (uspokojenia, senności), zwłaszcza przy lekach I generacji (np. klemastyna, ketotifen, dimetinden, difenhydramina). Z tego też względu zalecane są leki przeciwhistaminowe II generacji. Za lek z wyboru uznawana jest loratadyna (Loratan, Claritine, Aleric), choć częściej stosowana jest cetyryzyna (Allertec, Amertil, Cirrus, Zyrtec) o nieco większym potencjale uspokajającym.

Zobacz również:

W formie donosowej dostępny jest preparat azelastyny (Allergodil). Lek nie jest zalecany dla osób starszych i dzieci poniżej 6. roku życia. Może też podrażniać śluzówkę nosa, powodować krwawienie z kosa i dawać uczucie gorzkiego smaku w ustach. W przeciwieństwie do leków ogólnoustrojowych może być natomiast stosowany przez kobiety w ciąży. W aptekach można nabyć również preparat dimetindenu (Fenistil) oraz preparaty złożone zawierające dodatkowy składnik obkurczający (Otrivin Allergy – dimetinden i fenylefryna; Betadrin – difenhydramina i nafazolina).

Stabilizatory komórek tucznych – stabilizują błony komórkowe mastocytów i w ten sposób zapobiegają uwalnianiu z nich histaminy. Preparaty donosowe kromoglikanu sodu (Cromohexal, Polcrom) powinny być stosowane zapobiegawczo przez cały czas kontaktu na czynnik wywołujący uczulenie. Jeśli katarowi siennemu towarzyszy zapalenie spojówek można również sięgnąć po krople do oczu zawierające kromoglikan sodu (Polcrom) lub kromoglikan disodowy (Allergocrom);

Kortykosteroidy (np. beklometazon, flutikazon) cechują się działaniem przeciwzapalnym, przeciwalergicznym i immunostymulującym. Ich efektywność w leczeniu i profilaktyce kataru siennego została udowodniona w wielu badaniach klinicznych. Aby osiągnąć maksymalną skuteczność leku należy przyjmować preparat przez kilka tygodni, najlepiej jeszcze przed ekspozycją na alergen. Obecnie jednak wszystkie preparaty kortykosteroidowe dostępne są na receptę;

Leki obkurczające (patrz katar infekcyjny) – pomocniczo.

Z uwagi na fakt, iż nieprawidłowe leczenie kataru siennego może prowadzić do rozwoju np. astmy, warto problem alergicznego nieżytu nosa zgłosić lekarzowi rodzinnemu.

KATAR INFEKCYJNY różni się od kataru siennego rzadszym występowaniem swędzenia w nosie i kichania oraz wydzieliną z nosa o charakterze bardziej śluzowo-ropnym. Objawy zwykle trwają krócej i często towarzyszy im kaszel i ból gardła. Ostry nieżyt nosa wywoływany jest przez wirusy (wodnisto-śluzowa wydzielina) lub bakterie (śluzowo-ropna wydzielina o żółtym lub jasnozielonym zabarwieniu). W tym wypadku to drobnoustroje przyczyniają się do uwolnienia mediatorów zapalenia.

One z kolei powodują rozszerzenie naczyń krwionośnych i zmniejszenie uwalniania noradrenaliny, co prowadzi do zwiotczenia ścian naczyń żylnych i napełnienia ich krwią. Gwałtowne i znaczne przekrwienie błony śluzowej nosa skutkuje pojawieniem się jej obrzęku i kataru. Od momentu zakażenia do chwili wystąpienia pierwszych objawów mija zwykle 24-48 godzin. Początkowo pojawia się „drapanie w nosie” i kichanie. Następnie drożność przewodów nosowych zostaje zaburzona, co utrudnia oddychanie przez nos. Konsekwencją jest także zmniejszona wrażliwość kubków smakowych i węchu. Słabnie również apetyt. Jakie preparaty pomogą nam zatem w przypadku infekcyjnego nieżytu nosa?

Leki obkurczające – kurczą naczynia krwionośne i zmniejszają obrzęk błon śluzowych jamy nosowej. Do grupy tej należą leki pobudzające receptory α-adrenergiczne, np. ksylometazolina, oksymetazolina, nafazolina, tetryzolina, efedryna, pseudoefedryna, fenylefryna. Należy zwrócić uwagę, by nie stosować preparatów o działaniu obkurczającym dłużej niż 5-7 dni, ze względu na ryzyko uszkodzenia nabłonka rzęskowego i powstania perforacji naczyń krwionośnych. Leków doustnych nie powinny stosować również osoby przyjmujące inhibitory monoaminooksydazy (ryzyko przełomu nadciśnieniowego).

Z preparatów donosowych (sprejów, kropi, żeli) mogą natomiast bezpiecznie korzystać zarówno chorzy na nadciśnienie, choroby serca, nadczynność tarczycy, cukrzycę, jak i kobiety po pierwszym trymestrze ciąży i dzieci powyżej 2. roku życia. Z wymienionych substancji najczęściej stosowane są preparaty fenylefryny (np. Febrisan, Coldrex, Teraflu Zatoki) i dłużej działających związków: oksymetazoliny (Acatar, Nasivin, Oxalin) i ksylometazoliny (Otrivin, Xylorin). Dodatkowo dostępne w aptekach preparaty mogą posiadać substancje zmniejszające wyciek wydzieliny z nosa. Takie działanie ma np. bromek ipratropium blokujący receptory muskarynowe (Otrivin Duo). Substancje obkurczające mogą być również łączone ze środkami przeciwbakteryjnymi, np. sulfatiazolem (Sulfarinol). W przypadku dzieci poniżej 2 roku życia polecane są roztwory soli morskiej (Afrin PureSea baby, Acatar Baby, Otrivin Baby Spray).

Witamina C – uszczelnia naczynia krwionośne. Szczególnie pozytywnym działaniem cechują się preparaty, w których kwas askorbowy połączony jest z rutozydem zmniejszającym przepuszczalność naczyń włosowatych (np. Rutinacea, Cerutin, Rutinoscorbin).

Inne: inhalacje olejkami eterycznymi (np. eukaliptusowym, sosnowym, miętowym, rozmarynowym), sztyfty mentolowe, napary ziołowe (kwiat i owoc bzu czarnego, kwiat lipy, szałwia, tymianek), sok z malin, czarnej porzeczki, czosnek i miód.

Źródła:
Jachowicz R. (red.): Farmacja praktyczna. PZWL, Warszawa 2010,
Rutter P.: Opieka farmaceutyczna. Elsevier Urban & Partner, 2006.

Autor: Marta Grochowska