Kiedy stosowane są antybiotyki makrolidowe?

Antybiotyki należące do grupy makrolidów zbudowane są z 14- lub 16-członowego makrocyklicznego pierścienia laktonowego. Właśnie od struktury chemicznej tych związków pochodzi nazwa makrolidy – makro (duży) i oligo (lakton). Antybiotyki makrolidowe wytwarzane są przez grzyby z rodzaju Streptomycyes oraz niektóre bakterie.

Ich bakteriostatyczne działanie jest wynikiem łączenia się z podjednostką 50S rybosomu bakteryjnego, co skutkuje zahamowaniem biosyntezy białek. Zakres działania przeciwbakteryjnego makrolidów jest zbliżony do aktywności penicylin naturalnych i dodatkowo obejmuje takie drobnoustoje, jak: Chlamydia spp., Campylobacter spp., Bordetella pertussis czy Mycoplasama pneumoniae. Na działanie makrolidów bardzo wrażliwe są między innymi: Streptococcus pyogenes, Streptococcus pneumoniae i Streptococcus viridans.

Antybiotyki te nie są natomiast skuteczne w zakażeniach wirusowych, grzybiczych oraz wywołanych przez gronkowce Staphylococcus aureus i Staphylococcus epidermidis (chyba, że w znacznie wyższych stężeniach). Do drobnoustrojów niewrażliwych należą także: pałeczki jelitowe i pałeczka ropy błękitnej.

Makrolidy wchodzą w liczne interakcje lekowe. Wiele z nich jest wynikiem oddziaływania z cytochromem P-450, który bierze udział w metabolizmie takich leków, jak: pochodne ergotaminy, karbamazepiny, cyklosporyny, metyloksantyny (np. teofilina), bromokryptyna czy doustne leki przeciwzakrzepowe. Antybiotyki makrolidowe nie powinny być również stosowane z niektórymi lekami przeciwhistaminowymi (np. astemizolem, terfenadyną), gdyż wydłużają odstęp QT w obrazie EKG, a stosowane w większych dawkach mogą prowadzić nawet do wielopostaciowej arytmii komorowej. Wpływu na cytochrom P-450 nie wywierają jednak azitromycyna, rokitamycyna, spiramycyna i ditromycycyna.

Przykłady antybiotyków makrolidowych:

ERYTROMYCYNA jest modelowym lekiem z grupy makrolidów. Wykazuje skuteczność w zakażeniach paciorkowcami β-hemolizującymi grupy A, pneumokokami, listeriami, maczugowcami błonicy, legionellami, chlamydiami, mykoplazmami, gronkowcami i krętkami bladymi. Zakres działania obejmuje także bakterie Gram-ujemne, między innymi: meningokoki (Neisseria meningitidis), gonokoki (Neisseria gonorrhoeae) i pałeczki krztuśca (Bordetella pertussis). W niewielkim stopniu erytromycyna aktywna jest również wobec Haemophilus influenzae. Lek działa także bakteriobójczo na Campylobacter jejuni.

Oporność na erytromycynę szczególnie szybko rozwija się wśród gronkowców. Wystąpić może również oporność o charakterze krzyżowym z innymi lekami z grupy makrolidów oraz z linkosamidami. Oporność typu MLSB dotyczy makrolidów, linkosamidów i streptogramin i jest wynikiem metylacji miejsca docelowego w rybosomie. Kodowana jest przez gen mef B. Oporność krzyżowa typu M jest natomiast kodowana przez gen mef A i wiąże się z powstawaniem specyficznego układu usuwającego z wnętrza komórki makrolidy zbudowane z 14- i 15-członowego pierścienia.

Zobacz również:

Z uwagi na charakter zasadowy erytromycyny antybiotyk jest rozkładany w przewodzie pokarmowym przez sok żołądkowy. Tabletki i kapsułki zawierające w swoim składzie erytromycynę muszą być zatem wytwarzane w sposób, który zapewni uwolnienie substancji czynnej dopiero w jelicie. Na działanie kwasu solnego bardziej oporne są estry erytromycyny, np. estolan erytromycyny, etylobursztynian i glukoheptonian.

Erytromycyna jest lekiem pierwszego rzutu w zapaleniu płuc wywołanym przez Mycoplasama pneumoniae i Chlamydia trachomatis, a także w zakażeniu Legionella pneumophila. Często wykorzystywana jest też w zakażeniach dróg oddechowych, gdy nie można ustalić jaki drobnoustrój wywołał zakażenie. Ponadto lek zalecany jest w chlamydiozie kobiecych dróg rodnych, zakażeniach maczugowcem błonnicy oraz biegunce wywołanej Campylobacter jejuni. Erytromycyna bywa również stosowana w zakażeniach paciorkowcami wrażliwymi na antybiotyk (konieczne wykonanie antybiogramu) w przypadkach uczulenia na penicyliny.

Mimo niewielkiej toksyczności erytromycyny podczas leczenia mogą wystąpić objawy niepożądane ze strony przewodu pokarmowego, takie jak nudności, biegunka, bolesne skurcze jelitowe czy wymioty. Wadą antybiotyku jest jednak jego hepatotoksyczność będąca wynikiem cholestazy. Skutkiem tego działania może być żółtaczka cholestatyczna (zastoinowa). Z tego względu lek (szczególnie estolan erytromycyny) może być stosowany u osób z dysfunkcją wątroby tylko z zachowaniem odpowiedniej ostrożności. Przeciwwskazaniem do leczenia erytromycyną jest I trymestr ciąży oraz karmienie piersią.

SPIRAMYCYNA jest lekiem o podobnych właściwościch jak erytromycyna. Antybiotyk wykazuje jednak jeszcze słabszą aktywność wobec Hemophilus influenzae. Ze względu na skuteczność w stosunku do Toxoplasma gondii lek stanowi alternatywę dla pirymetaminy, szczególnie w przypadku zakażenia kobiet w ciąży. Spiramycyna bywa również stosowana w kryptosporidiozie u chorych na AIDS. Z uwagi na wyższe koszty w porównaniu do erytromycyny lek nie jest podawany w zakażeniach obejmujących układ oddechowy.

AZITROMYCYNA należy do makrolidów nowszej generacji. Jej działanie na bakterie Gram-dodatnie (np. Streptococcus pneumoniae) jest nieco słabszy od erytromycyny. Lek wykazuje się za to nieznacznie większą aktywnością wobec drobnoustrojów Gram-ujemnych, m.in. Haemophilus influenzae i Chlamydia spp., oraz wywołujących zapalenie wsierdzia i zakażenia przewodu pokarmowego (np. Escherichia coli) i moczowo-płciowego (np. Neisseria gonorrhoeae).

Stosowany jest głównie w zakażeniach przekazywanych drogą płciową, ale również w zakażeniach górnych dróg oddechowych, skóry i tkanek miękkich. Azitromycyna znalazła ponadto zastosowanie w zakażeniach Helicobacter pylori, profilaktyce malarii i zapobieganiu infekcyjnemu zapaleniu wsierdzia. U dzieci podawana jest w zapaleniu ucha środkowego, gardła, migdałków oraz w zakażeniach układu oddechowego, tkanek miękkich i skóry. Podstawową zaletą azitromycyny jest dłuższe działanie i lepsza biodostępność po podaniu doustnym.

Dzięki korzystnym właściwościom farmakokinetycznym leczenie trwa krócej. W przypadku zakażenia bakteriami z rodzaju Chlamydia wystarcza jedna dawka leku! Wchłanianie znacznie jednak obniża obecność pokarmu w żołądku. Z tego względu lek powinien być stosowany z zachowaniem dwugodzinnego odstępu od posiłku. Azitromycyna jest lekiem dobrze tolerowanym. Może jednak powodować objawy jelitowo-żołądkowe oraz uszkodzenia wątroby.

ROKSYTROMYCYNA także dobrze wchłania się z przewodu pokarmowego. Znajdujący się w przewodzie pokarmowym pokarm zmniejsza jednak dostępność biologiczną, aż dwukrotnie. Lek jest dobrze tolerowany przez chorych, choć może powodować nudności, wymioty, biegunki i bolesne skurcze jelit. W trakcie leczenia mogą wystąpić również bóle głowy, zmiany skórne, osłabienie oraz zwiększenie stężenia aminotransferaz (odwracalne) i zmniejszenie poziomu glukozy we krwi. Roksytromycyna znalazła zastosowanie w zakażeniach dróg oddechowych, skóry, tkanek miękkich oraz cewki moczowej.

KLARITROMYCYNA cechuje się właściwościami zbliżonymi do erytromycyny. Wchłanianie leku jest jednak niezależne od posiłków. Ze względu na fakt, iż klaritromycyna osiąga wysokie stężenie w tkance płucnej, lek jest często wykorzystywany w leczeniu zakażeń układu oddechowego, m.in. oskrzeli, płuc, zatok przynosowych, migdałków i gardła. Stosowany jest również w zakażeniach skóry i tkanek miękkich. Antybiotyk jest ponadto skuteczny w zakażeniach Helicobacter pylori, znalazł zatem zastosowanie w chorobie wrzodowej. Lek może powodować wymioty, bóle brzucha, nudności i reakcje alergiczne.

Źródła:
Janiec W. (red.): Farmakodynamika. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2008,
Kostowski W., Herman Z. S. (red.): Farmakologia. Podstawy farmakoterapii. PZWL, Warszawa 2010.

Autor: Marta Grochowska