Klonowanie - prawo europejskie

Po uchwaleniu Konwencji Bioetycznej w 1997 r. przez Radę Europy wkrótce okazało się, że nie obejmuje ona zakazu klonowania. W tym roku bowiem sklonowano pierwszego ssaka owce Dolly. Pojawił się problem możliwości sklonowania człowieka, co wzbudziło wilki rezonans etyczny. Już w 1993 r. w USA dokonano tzw. embryo-splitting – czyli sztucznego rozszczepienia zarodka ludzkiego, tak jak się to dokonuje w przypadku bliźniąt 1-jajowych.

12.01.1998 r. uchwalono Protokół Dodatkowy do Konwencji Bioetycznej, który zajął się problemem klonowania.

We wstępie przedstawiono podstawowe założenia, wg których powinna być przeprowadzona ocena etyczna zjawiska klonowania. Są nimi:

1. sprzeczność z ludzką godnością instrumentalizacji istot ludzkich

2. ochrona godności i tożsamości istot ludzkich

Art.1,

Fundamentalny art.1, Protokołu stanowi, że „Wszelka interwencja zmierzająca do stworzenia istoty ludzkiej genetycznie identycznej z drugą istotą ludzką – czy to żyjącą, czy też zmarłą – jest zakazana”.

Art.2 dodaje, że: „Nie wolno czynić żadnego odstępstwa od tej zasady na podstawie art.26 ust.1 Konwencji”.

Definicja normatywna, zawarta w art.1 ust.2 wyjaśnia, iż „termin istota ludzka "genetycznie identyczna" z drugą istotą ludzką oznacza istotę ludzką, która podziela z drugą istotą ludzką taki sam skład genetyczny jądra komórkowego”. Kojarzy się to z wcześniejszym ustaleniem normatywnym, zgodnie z którym „embrion ludzki – chociaż przechodzi w swym rozwoju kolejne etapy utrzymuje tym niemniej ciągłość swej tożsamości biologicznej i genetycznej”.

Pojęcie „interwencji zmierzającej” wyklucza nie tylko sklonowanie człowieka, lecz także „niedokończone” eksperymenty w dziedzinie klonowania, choćby zatrzymywały się one na najwcześniejszych stadiach rozwoju embrionalnego czy podziału komórkowego. Cały okres prenatalny widziany jest jako nierozdzielne integrum, bo „z chwilą zapłodnienia komórki jajowej życie ludzkie rozwija się w procesie ciągłym” i „nie jest możliwe przeprowadzenie precyzyjnego rozróżnienia w toku początkowych (embrionalnych) faz jego rozwoju”.

To właściwie jest cała treść Protokołu, a dalsze jej artykuły dotyczą prawnej ratyfikacji w poszczególnych państwach.

Do Protokołu dołączono jednakże Sprawozdanie Wyjaśniające.

W punkcie nr 3 powiedziano, że Protokół dotyczy jedynie klonowania reprodukcyjnego.

Punkt nr 4 wyjaśnił, że de facto możliwe jest dopuszczenie klonowania w celach terapeutycznych (wówczas specjalne komisje musiałyby wyrazić zgodę, zaś embriony nie mogłyby być implantowane w celu rozwinięcia się w nowy organizm).

Punkt nr 6 pozostawia poszczególnym państwom określenie tego, co należy rozumieć przez wyrażenie „istota ludzka”.

Jest to jeden z najdobitniejszych przykładów retoryki słownej bo termin „istota ludzka” jest wyrażeniem filozoficznym i państwo nie ma uprawnień decydować, jak je należy rozumieć oraz od kiedy zaczyna się życie.

Podsumować zatem należy, że Rada Europy nie wydała wyraźnego zakazu klonowania człowieka, a raczej – dzięki różnym słownym zabiegom – przekazała ten problem do rozwiązania rządom krajowym.

PROTOKÓŁ DODATKOWY DO KONWENCJI

O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I GODNOŚCI ISTOTY LUDZKIEJ W KONTEKŚCIE ZASTOSOWAŃ BIOLOGII I MEDYCYNY O ZAKAZIE KLONOWANIA ISTOT LUDZKICH

(12 stycznia 1998 r.)

Państwa członkowskie, Rada Europy i inne Państwa oraz Wspólnota Europejska, sygnatariusze niniejszego Protokołu Dodatkowego do Konwencji o Ochronie Praw człowieka i Godności Istoty Ludzkiej w kontekście Zastosowań Biologii i Medycyny;

Odnotowując rozwój naukowy w dziedzinie klonowania ssaków, zwłaszcza za pośrednictwem rozszczepu embrionów i transferu jądra komórkowego;

Świadome postępu, jaki same techniki klonowania mogą wnieść do wiedzy naukowej i jej medycznych zastosowań;

Zważywszy, że klonowanie istot ludzkich może się stać technicznie możliwe;

Odnotowawszy, że rozszczep embrionu może nastąpić w sposób naturalny i czasem powoduje narodziny genetycznie identycznych bliźniąt;

Zważywszy jednak, że instrumentalizacja istot ludzkich w rezultacie świadomego tworzenia genetycznie identycznych istot ludzkich jest sprzeczna z ludzką godnością, a zatem stanowi nadużycie biologii i medycyny;

Zważywszy również na poważne trudności o charakterze medycznym, psychologicznym i społecznym, jakie tego rodzaju rozmyślna praktyka biomedyczna może implikować dla wszystkich zaangażowanych jednostek;

Zobacz również:

Zważywszy na cel Konwencji o Prawach Człowieka i Biomedycynie, a w szczególności na zasadę wspomnianą w artykule l, mającą na celu ochronę godności i tożsamości wszystkich istot ludzkich,

Uzgodniły, co następuje:

A. Artykuł 1

1. Wszelka interwencja zmierzająca do stworzenia istoty ludzkiej genetycznie identycznej z drugą istotą ludzką - czy to żyjącą, czy też zmarłą -jest zakazana.

2. Dla celów niniejszego artykułu, termin istota ludzka „genetycznie identyczna" z drugą istotą ludzką oznacza istotę ludzką podzielającą z drugą istotą ludzką ten sam skład genetyczny jądra komórkowego.

B. Artykuł 2

Nie wolno dokonywać żadnego odstępstwa od niniejszego artykułu na podstawie artykułu 26 ust. l Konwencji.

C. Artykuł 3

W stosunkach między Stronami postanowienia artykułów l i 2 niniejszego Protokołu będą traktowane jako artykuły dodatkowe do Konwencji, a co za tym idzie będą się w tym zakresie stosować wszystkie postanowienia Konwencji.
D. Artykuł 4

Niniejszy Protokół będzie otwarty do podpisania przez Sygnatariuszy Konwencji. Podlega on ratyfikacji, przyjęciu bądź zatwierdzeniu. Sygnatariusz nie może ratyfikować, przyjąć ani zatwierdzić niniejszego Protokołu, o ile wcześniej bądź równocześnie nie ratyfikował, przyjął bądź zatwierdził Konwencji. Dokumenty ratyfikacji, przyjęcia bądź zatwierdzenia będą składane Sekretarzowi Generalnemu Rady Europy

E. Artykuł 5

1. Protokół niniejszy wejdzie w życie pierwszego dnia miesiąca następującego po upływie okresu trzech miesięcy od daty, w której pięć Państw, włączając w to przynajmniej cztery Państwa członkowskie Rady Europy, wyrazi swoją zgodę na związanie się Protokołem zgodnie z postanowieniami artykułu 4.

2. W stosunku do każdego Sygnatariusza, który później wyrazi swoją zgodę na związanie się nim. Protokół wejdzie w życie pierwszego dnia miesiąca następującego po upływie okresu trzech miesięcy od daty złożenia jego dokumentu ratyfikacji, przyjęcia bądź zatwierdzenia.

F. Artykuł 6

1. Po wejściu w życie niniejszego Protokołu każde Państwo, które będzie przystępowało do Konwencji, może przystąpić również do niniejszego Protokołu.

2. Przystąpienie będzie następowało w trybie złożenia Sekretarzowi Generalnemu Rady Europy dokumentu przystąpienia, który nabierze skutku pierwszego dnia miesiąca następującego po upływie okresu trzech miesięcy od daty jego złożenia.

G. Artykuł 7

Każda Strona w każdym czasie może wypowiedzieć niniejszy Protokół w trybie notyfikacji skierowanej do Sekretarza Generalnego Rady Europy.

SPRAWOZDANIE WYJAŚNIAJĄCE DO PROTOKOŁU DODATKOWEGO DO KONWENCJI O PRAWACH CZŁOWIEKA I BIOMEDYCYNIE O ZAKAZIE KLONOWANIA ISTOT LUDZKICH

1. Protokół niniejszy opiera się na niektórych postanowieniach Konwencji o Prawach Człowieka i Biomedycynie, w szczególności na następujących:

W artykule 1, który przewiduje, że Strony tej Konwencji będą chroniły godność i tożsamość wszystkich istot ludzkich i będą gwarantowały każdej osobie - bez dyskryminacji - poszanowanie jej integralności oraz innych praw i podstawowych wolności w kontekście zastosowań biologii i medycyny;

W artykule 13, który przewiduje, że interwencja zmierzająca do zmodyfikowania genomu ludzkiego może być dokonana jedynie w celach prewencyjnych, diagnostycznych lub terapeutycznych i jedynie wtedy, jeśli jej celem nie jest wprowadzenie jakiejkolwiek modyfikacji w genomie jakichkolwiek potomków;

W artykule 18.1, który zapewnia ochronę embrionu in vitro w kontekście badań; oraz

W artykule 18.2, który zakazuje tworzenia embrionów dla celów badawczych.

2. W skali światowej uważa się klonowanie komórek i tkanek za dającą się zaakceptować etycznie ważną technikę biomedyczną. Poglądy jednak się różnią, jeśli chodzi o możliwość etycznej akceptacji klonowania nie zróżnicowanych komórek pochodzących z embrionów. Bez względu na stanowiska, jakie istnieją, jeśli chodzi o tę technikę klonowania, standardy ustalone w Konwencji o Prawach Człowieka i Biomedycynie - jak je wyżej wymieniono - wytyczają jasne bariery przeciwko nadużyciu embrionów ludzkich, ponieważ ich adekwatna ochrona jest gwarantowana, a ich tworzenie dla celów badawczych jest zakazane przez artykuł 18 Konwencji.
Trzeba zatem rozróżniać trzy sytuacje:

- klonowanie komórek jako technikę,

- użycie komórek z embrionów w technice klonowania, oraz

- klonowanie istot ludzkich, np. poprzez wykorzystanie technik rozszczepu embrionu lub transferu jądra komórkowego.

Podczas gdy pierwsza sytuacja etycznie w pełni daje się zaakceptować, druga winna podlegać badaniu na podstawie protokołu o ochronie embrionu. Konsekwencje sytuacji trzeciej, a więc zakazu klonowania istot ludzkich, wchodzą w zakres niniejszego Protokołu.

3. Rozmyślne klonowanie istot ludzkich stanowi zagrożenie dla ludzkiej tożsamości, ponieważ niweczy niezbędną ochronę przed przesądzaniem przez stronę trzecią ludzkiej konstytucji genetycznej. Dalszy wzgląd etyczny na rzecz zakazu klonowania istot ludzkich opiera się - po pierwsze i nade wszystko - na godności ludzkiej, która zagrożona jest instrumentalizacją w następstwie sztucznego klonowania istot ludzkich. Nawet gdyby w przyszłości - teoretycznie - byłaby do wyobrażenia sytuacja, która zdawałaby się wykluczać instrumentalizację sztucznie sklonowanego potomstwa ludzkiego, nie uważa się tego za wystarczające usprawiedliwienie etyczne dla klonowania istot ludzkich. Ponieważ następująca w sposób naturalny rekombinacja genetyczna może zapewnić więcej wolności istocie ludzkiej niż z góry przesądzony kształt gebnetyczny, leży przeto w interesie wszystkich osób przyjecie w istocie przypadkowego charakteru składu ich własnych genów.

4. Protokół niniejszy nie zajmuje określonego stanowiska co do dopuszczalności klonowania komórek i tkanek dla celów badawczych mogących znajdować zastosowanie medyczne. Można jednak powiedzieć, że klonowanie jako technika biomedyczna stanowi ważne narzędzie rozwoju medycyny, zwłaszcza jeśli chodzi o rozwój nowych terapii. Postanowień zawartych w niniejszym Protokole nie powinno się rozumieć jako zakazujących technik klonowania w biologii komórkowej.

5. Protokół wpisuje jednak jasne bariery przeciwko jakimkolwiek próbom sztucznego produkowania genetycznie identycznych istot ludzkich. Protokół niniejszy nie zajmuje się stymulacją hormonalną dla potrzeb leczenia niepłodności u kobiet, która może powodować narodziny bliźniąt. Protokół wyraziście ogranicza tożsamość genetyczną do podzielania tego samego składu genetycznego jądra komórkowego, co oznacza, że wszelka interwencja drogą technik rozszczepu embrionu lub transferu jądra komórkowego, prowadzącą do tworzenia istoty ludzkiej genetycznie identycznej z drugą istotą ludzką - czy to żyjącą, czy też zmarłą - jest zakazana.

6. Zgodnie z podejściem przyjętym w związku z przygotowywaniem Konwencji o Prawach Człowieka i Biomedycynie, zdecydowano się pozostawić prawu krajowe mu określenie zakresu wyrażenia „istota ludzka" dla potrzeb stosowania niniejszego Protokołu.

7. Termin „jądro komórkowe" oznacza, że tylko geny jądra komórkowego, a nie geny mitochondrialne, bierze się pod uwagę z punktu widzenia tożsamości; właśnie dlatego zakaz klonowania istot ludzkich obejmuje również wszelkie metody transferu jądra komórkowego zmierzające do stworzenia identycznych istot ludzkich. Termin „ten sam skład genetyczny jądra komórkowego" bierze pod uwagę fakt, że w toku rozwoju niektóre geny mogą podlegać mutacji somatycznej. Zatem, monozygotyczne bliźnięta rozwinięte z pojedynczej zapłodnionej komórki jajowej będą podzielały ten sam skład genetyczny jądra komórkowego, ale nie muszą być w 100% identyczne pod względem wszystkich swoich genów. Ważnym jest odnotowanie, że Protokół nie zamierza w jakikolwiek sposób dyskryminować naturalnych bliźniąt monozygotycznych.

8. Protokół niniejszy stanowi ważny krok w kształtowaniu jasnych postanowień etycznych i prawnych w dziedzinie medycyny reprodukcji. Wraz z postanowieniami artykułów l, 13, 14 i 18 Konwencji, wpisuje on ważne zasady etyczne, które winny stanowić podstawę dalszego rozwoju biologii i medycyny w tej dziedzinie - nie tylko dzisiaj, ale też w przyszłości.

biomedical.pl