Lecznicze właściwości czosnku

Powszechnie używany w każdej kuchni czosnek okazuje się być nie tylko wspaniałym warzywem nadającym potrawom charakterystyczny smak i zapach. Bulwa cebuli czosnku (Allii sativi bulbus) jest bowiem także wartościowym surowcem leczniczym. Czosnek pospolity przywędrował do Europy z Azji centralnej, na przełomie XV/XVI wieku.

Jego dobroczynne właściwości wykorzystywane są jednak już od kilku tysięcy lat. Już w czasach starożytnego Egiptu zalecano spożywanie czosnku ciężko pracującym robotnikom, a w starożytnej Grecji - uczestnikom igrzysk olimpijskich. Uważano, że bulwa czosnku wzmacnia męstwo i wolę walki, odtruwa i uodparnia na działanie trucizn. Tradycyjna medycyna chińska uznawała czosnek za surowiec skuteczny w chorobach układu oddechowego oraz schorzeniach trawiennych. Obecnie aktywność farmakologiczna czosnku została potwierdzona przez liczne badania naukowe.

Najważniejszymi związkami chemicznymi obecnymi w surowcu są organiczne połączenia siarki, zwłaszcza allina - pochodna cysteiny. Choć sama substancja nie wykazuje aktywności biologicznej, to podczas rozdrabniania czosnku ulega ona przekształceniu pod wpływem allinazy do allicyny. W bulwach cebuli czosnku występują również flawonoidy, garlicyna, adenozyna, wielocukry oraz saponozydy. Ponadto jest dobrym źródłem witamin (A, B1, B2, C, PP) i związków mineralnych (m.in. selenu, magnezu, żelaza, miedzi, jodu). W lecznictwie stosowane są sproszkowane cebule Allium sativum oraz wyciągi, które zależnie od sposobu przygotowania różnią się zawartością związków czynnych. Wyciąg czosnkowy otrzymywany w wyniku maceracji czosnku roztworem etanolu z wodą zawiera przede wszystkim allicynę. Wykorzystywany jest do wytwarzania tabletek i kapsułek oraz form płynnych. W skład wyciągów olejowych wchodzą natomiast głównie disiarczki diallilowe, trisiarczki allilowe i trisiarczki allilimetylowe. W wyciągach otrzymanych przez destylację z parą wodną występują z kolei przede wszystkim siarczki diallilowe, allilometylowe i dimetylowe, natomiast w maceratach olejowych - głównie ajoeny.

Jednymi z ważniejszych, udowodnionych właściwości czosnku jest działanie przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe, za które odpowiadają m.in. związki siarki (głównie allicyna) oraz garlicyna. Surowiec jest skuteczny zarówno wobec bakterii Gram-dodatnich, jak i Gram-ujemnych. Nazywany bywa nawet „antybiotykiem starożytności”. Udowodniono, że wyciąg z czosnku niszczy Helicobacter pylorii, bakterię, która odpowiada za chorobę wrzodową żołądka i dwunastnicy. Może odgrywać również rolę w profilaktyce miażdżycy, m.in. ze względu na skuteczność wobec Chlamydia pneumoniae. Dzięki właściwościom przeciwbakteryjnym, przeciwwirusowym i wykrztuśnym surowiec zalecany jest w zakażeniach górnych dróg oddechowych, a także przewodu pokarmowego i układu moczowego. Bulwa czosnku działa również przeciwgrzybiczo i przeciwrobaczo. Wykazuje zatem skuteczność w grzybicach skóry oraz robaczycach. Surowiec jest też zalecany w schorzeniach błony śluzowej jamy ustnej, takich jak pleśniawki czy drożdżaki.

Zobacz również:

W ostatnich latach szczególnie duże zainteresowanie budzi wpływ czosnku na układ krążenia. Okazuje się, że dzięki obecnym w nim związkom surowiec przeciwdziała czynnikom zwiększającym ryzyko chorób serca i naczyń krwionośnych. Wiele badań prowadzonych metodą in vivo wykazuje pozytywny wpływ Allium sativum L. na profil lipidowy. Pod wpływem rośliny obniżeniu ulega poziom cholesterolu frakcji LDL, triacylogliceroli i lipidów w surowicy krwi. Jednocześnie zmianie nie ulega, a nawet może się zwiększyć zawartość we krwi cholesterolu związanego z lipoproteinami wysokiej gęstości (HDL). Co za tym idzie bulwa cebuli czosnku zmniejsza ryzyko powstawania zmian miażdżycowych w naczyniach krwionośnych. Potwierdzono również korzystny wpływ preparatów czosnku na wyniki badań osób z hiperlipidemią. Działanie to jest związane m.in. z hamowaniem aktywności enzymów uczestniczących w procesie biosyntezy cholesterolu i lipidów.

Jak się okazuje czosnek nie tylko zapobiega miażdżycy, ale może także odwrócić zapoczątkowany już proces narastania płytek miażdżycowych. Pozytywny wpływ na układ sercowo-naczyniowy ma również aktywność antyoksydacyjna Allii sativi bulbus. Dzięki niej surowiec wykazuje zdolność do zmiatania wolnych rodników tlenowych i hamowania utleniania frakcji LDL cholesterolu. Na skutek zwiększonej aktywności enzymów antyoksydacyjnych (katalazy, dysmutazy ponadtlenkowej i peroksydazy glutationowej) i zwiększonego poziomu glutationu pod wpływem czosnku hamowana jest też peroksydacja lipidów. Konsekwencją obniżania poziomu lipidów jest także działanie hipotensyjne, które zmniejsza zachorowalność na chorobę niedokrwienną serca. Obniżone ciśnienie tętnicze krwi jest również skutkiem wpływu związków aktywnych czosnku na wydzielanie tlenku azotu i endoteliny.

Wyciągi z czosnku zwiększają ponadto aktywność układu fibrynolizy oraz działają hamująco na agregację płytek krwi. Przeprowadzone na królikach badania wykazują, że wyciągi olejowe i sok z czosnku zwiększają aktywność fibrynolityczną. Działanie to zostało udowodnione także u ludzi. Aktywność ta jest o tyle istotna, że obniżona aktywność układu fibrynolizy jest czynnikiem ryzyka zakrzepicy i niedokrwienia. Zaburzenia hemostazy często towarzyszą również cukrzycy, chorobie nadciśnieniowej i hipercholesterolemii. Większa aktywność fibrynolityczna surowicy sprawia z kolei, że powstające skrzepliny ulegają rozpuszczeniu, co chroni przed zawałem serca. Dodatkowo sprzyja wpływ czosnku na układ krzepnięcia. Surowiec hamuje między innymi aktywność fosfolipazy, cyklooksygenazy i lipoksygenazy, a także syntezę tromboksanu A2. Ponadto oddziałuje z receptorami fibrynogenu. W związku z działaniem hipolipemicznym i antyagregacyjnym czosnek pospolity i jego preparaty zalecane są osobom z podwyższonym poziomem cholesterolu we krwi oraz w celu zapobiegania starczym zmianom naczyń krwionośnych. Surowiec obniża także ryzyko zawału mięśnia serca i udaru mózgowego. Warto jednak zauważyć, że ze względu na działanie przeciwkrzepliwe czosnek może wchodzić w interakcje z doustnymi lekami przeciwkrzepliwymi - nasilenie działania. W związku z tym osoby przyjmujące te leki stosowanie preparatów czosnku powinny skonsultować z lekarzem.

Działanie bulwy cebuli czosnku obejmuje również wpływ na układ pokarmowy. Surowiec zwiększa wydzielanie soku żołądkowego i żółci, pobudza proces trawienia, działa przeciwskurczowo oraz hamuje nadmierną fermentację w jelitach. Przy regularnym spożyciu czosnek znacznie zmniejsza ryzyko zachorowania na nowotwór żołądka, co jest m.in. wynikiem hamowania inicjacji karcynogenezy. Spożywanie czosnku wskazane są również w okresie przeziębienia, a zewnętrznie w reumatyzmie (wywołuje miejscowe przekrwienie).

Autor: Marta Grochowska
Źródła:
Nartowska J.: Czosnek a choroby układu krążenia. Panacea 2007; 1(18): 8-11,
Struczyński J.: Czosnek – Antybiotyk starożytności. Panacea 2002; 1: 28-30,
Matławska I. (red.): Farmakognozja. AM Poznań 2008,
Górska J.: Apteka natury. Wyd. Morex, Janki.