Lecznicze właściwości szałwii lekarskiej

Szałwia lekarska (Salvia officinalis L.) jest rośliną z rodziny jasnotowatych od pokoleń wykorzystywaną w kuchni. Przyprawę stanowią świeże i wysuszone liście szałwii, które nadają potrawom charakterystyczny, korzenny aromat i gorzkawo-cierpki smak. Stosowana jest głównie do tłustych mięs i pasztetów, głównie dziczyzny, jagnięciny oraz drobiu (kaczki, indyka, gęsi).

Polecana jest również do przygotowywania smażonego i marynowanego węgorza oraz raków. Szałwię dawniej stosowano także w roli konserwantu, między innymi w produkcji win.

Szałwia lekarska jest jednak przede wszystkim rośliną cechującą się wspaniałymi właściwościami leczniczymi. Zobowiązuje ją już sama nazwa pochodząca od łacińskiego słowa salvare, czyli leczyć, uzdrawiać. Już w starożytności była uznana za symbol zdrowia i długowieczności. Św. Hildegarda z Bingen żyjąca w XI wieku uważała, że szałwia jest wspaniałym afrodyzjakiem, skutecznym w leczeniu niepłodności i drżeniu członków. Polewkę z szałwii polecała w celu ułatwienia porodu. Do XVII w. w Europie wierzono także w jej tajemniczą moc, dzięki której roślina miała chronić przed febrą, demonami i wszelkimi nieszczęściami. Dawniej szałwię polecano również w bólach kręgosłupa, napadach padaczkowych oraz nadmiernym zmęczeniu i senności.

Obecnie lecznicze właściwości szałwii zostały potwierdzone wieloma badaniami. Całe lub pocięte wysuszone liście Salvia officinalis L. (Salviae officinalis folium) są surowcem farmakopealnym (FP VIII). Zbierane są z roślin niekwitnących trzech podgatunków szałwii: ssp. major, ssp. minor i ssp. lavandulaefolia. Liście suszone są w cieniu bądź w podwyższonej temperaturze nieprzekraczającej jednak 35˚C. Najważniejszym składnikiem czynnym jest olejek eteryczny. Jego zawartość według wymagań Farmakopei Polskiej VIII nie może być mniejsza niż 15 ml/kg dla całej, bezwodnej substancji roślinnej i 10 ml/kg dla pociętej, bezwodnej substancji roślinnej. Olejek eteryczny jest bogaty w α- i β-tujon (do 50%).

W mniejszych ilościach występują też eukaliptol (1,8-cyneol), kamfora, borneol i α-pinen. Liście szałwii posiadają także kwasy fenolowe, głównie kwas rozmarynowy (tzw. garbnik Labiatae), którego zawartość waha się w granicach 2 do 6%. Surowiec zawiera też inne związki terpenowe (poza obecnymi w olejku eterycznym), zarówno diterpeny (m.in. pikrosalwina, rosmanol, epirosmanol, kwas karnozowy), jak i triterpeny (kwas ursolowy, kwas oleanolowy). W liściach szałwii obecne są ponadto flawonoidy (1-3% metylowych pochodnych apigeniny i luteoliny), gorycze, witamina B i kwas nikotynowy.

Zobacz również:

Swoją monografię w Farmakopei Polskiej VIII ma także nalewka z szałwii (Salviae tinctura). Wykonywana jest przy użyciu 70% alkoholu etylowego. Ten brunatnawy płyn o charakterystycznym zapachu cechuje się także obecnością olejku eterycznego, którego zawartość zgodnie z wymaganiami farmakopealnymi nie może być mniejsza niż 0,1%.

Ogromna różnorodność obecnych w liściach szałwii związków biologicznie czynnych sprawia, że surowiec należy do leków roślinnych o bardzo wszechstronnym działaniu. Właściwością szałwii o największym znaczeniu i zastosowaniu jest działanie przeciwzapalne na błony śluzowe i skórę. Badania wykazują, że najbardziej aktywnym składnikiem o silnych właściwościach przeciwzapalnych jest kwas ursolowy. Dzięki niemu surowiec znalazł zastosowanie w stanach zapalnych i nieżytach jamy ustnej, gardła i dziąseł.

W tym celu zalecane jest wykonywanie płukanek z wyciągu wodnego z liści szałwii. Przetwory z Salviae officinalis folium stosowane są również w przypadku problemów skórnych, takich jak wypryski i czyraki, a także w otarciach naskórka i drobnych skaleczeniach. Skuteczność w zmianach dermatologicznych jest dodatkowo wzmacniana przez właściwości przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze. Okłady i kąpiele są natomiast skuteczne w walce z nadmierną potliwością różnego pochodzenia, np. na tle gruźlicy, hipertyreozy, nadpobudliwości nerwowej czy zatruć. Takie właściwości posiada także nalewka i wyciąg płynny. Wydzielanie potu jest zmniejszone już po około 2-3 godzinach od spożycia nalewki, a działanie to może utrzymywać się nawet przez kilka dni.

Bardzo ważnym zastosowaniem liści szałwii są zapalenia i nieżyty okolic intymnych, świąd sromu oraz upławy. Wyciągi wodne wykorzystywane są w takich sytuacjach w postaci kąpieli, płukanek i przemywań. Szałwia jest ponadto surowcem niezastąpionym w wielu schorzeniach dotyczących przewodu pokarmowego. Zalecana jest między innymi w stanach nieżytowych i zapalnych. Stosowane wewnętrznie wyciągi z liści szałwii wpływają hamująco na wzrost obecnych w przewodzie pokarmowym bakterii saprofitycznych i przeciwdziałają nadmiernej fermentacji jelitowej.

Ponadto zwiększają wydzielanie solu żołądkowego, przez co wpływają korzystnie na proces trawienia, działają wiatropędnie oraz nieznacznie żółciopędnie. Właściwości takie sprawiają, że liście szałwii są wskazane w bólach brzucha, nudnościach, biegunkach, wzdęciach i zaburzeniach trawienia. Jak się okazuje Św. Hildegarda nie myliła się także z wpływem szałwii na płodność. Wyciąg z surowca zwiększa bowiem wydzielanie estrogenu oraz pobudza miesiączkowanie. Ponadto hamuje nadmierną laktację oraz samoistny wyciek mleka u kobiet karmiących piersią.

Zastosowanie wewnętrzne liści szałwii ogranicza niestety nieznacznie obecny w olejku eterycznym tujon. W związku z tym wyciąg z surowca oraz olejek nie są wskazane dla kobiet w ciąży. Co ciekawe szałwia może być również pomocna w dbaniu o urodę. Jest bowiem doskonałym środkiem do pielęgnacji włosów (dla brunetek), gdyż podkreśla ich kolor i nadaje piękny połysk. Zastosowanie szałwii lekarskiej w kosmetologii nie ogranicza się jednak jedynie do szamponów. Ta cenna roślina, a w szczególności olejek z niej pozyskiwany, jest częstym składnikiem past do zębów, płynów do higieny jamy ustnej, dezodorantów i mydeł. Olejek szałwiowy wykorzystywany jest także przez przemysł perfumeryjny jako składnik kompozycji zapachowych męskich wód kolońskich i toaletowych.

Choć lecznicze właściwości szałwii znane są od starożytności to roślina nadal budzi zainteresowanie wśród naukowców. Jak wykazują badania przeprowadzone przez naukowców Uniwersytetu Medycznego w Teheranie liście szałwii lekarskiej dzięki zdolności hamowania acetylocholinoesterazy mogą być potencjalnym źródłem nowego leku roślinnego wykorzystywanego w leczeniu choroby Alzheimera.

Źródła:
Matławska I. (red.): Farmakognozja. AM Poznań 2008;
Jadczak D., Grzeszczuk M.: Szałwia w kuchni. Panacea 2005, 4 (13);
Krauze-Baranowska M.: Właściwości lecznicze szałwii - wyniki badań [www.panacea.pl];
Zawiślak G.: Szałwia nie tylko lekarska... Panacea 2009, 3 (28).

Autor: Marta Grochowska