Leki uspokajające i nasenne

Substancje lecznicze o działaniu uspokajającym i nasennym zaliczane są do wspólnej grupy leków wpływających niejako „nieswoiście” na ośrodkowy układ nerwowy. Osłabiają one stan aktywacji, a podane w większych dawkach wywołują senność, sen, a nawet znieczulenie ogólne.

Leki uspokajające są stosowane w stanach nadmiernego pobudzenia, niepokoju i napięcia oraz w celu ułatwienia snu. Leki nasenne z kolei wykorzystywane są, aby wywołać lub ułatwić sen. Pod względem neurofizjologicznym działanie leków uspokajających i nasennych obejmuje przede wszystkim hamowanie aktywności tworu siatkowego i kory mózgu.

Jednak ich uspakajające działanie znacząco różni się od działania leków psychotropowych, anksjolitycznych. Nie wpływają bowiem tak silnie wybiórczo na struktury mózgowe i układy neuronalne, które regulują procesy emocjonalne, takie jak lęk, napięcie czy agresywność.

Tłumiące działanie leków uspokajających występuje jedynie „na tle” ogólnego wpływu depresyjnego na czynność mózgu i jest działaniem wtórnym. Należy jednak zauważyć, że wiele leków (np. pochodne benzodiazepiny o wyraźnym działaniu nasennym) łączy cechy zarówno leków anksjolitycznych, jak i uspokajających.

Leki uspokajające i nasenne zmieniają zapis bioprądów elektroencefalogramu (EEG). Hamują bowiem aktywację wywołaną przez bodźce eksteroceptywne, jednak działanie to jest słabsze niż np. w przypadku leków neuroleptycznych. Dość charakterystyczną cechą omawianej grupy leków jest też hamowanie desynchronizacji wywołanej bezpośrednim drażnieniem elektrycznym tworu siatkowego (wykazane w badaniach na zwierzętach).

SEN jest zjawiskiem fizjologicznym koniecznym do prawidłowego funkcjonowania ludzkiego organizmu. Prowadzone obserwacje kliniczne i badania elektrofizjologiczne pozwoliły wyróżnić dwie fazy snu, występujące naprzemiennie: fazę snu NREM i fazę snu REM.

Faza NREM (non-REM) rozpoczyna sen.

Nazywana jest też fazą snu głębokiego. Sen ulega stopniowemu pogłębianiu (cztery fazy) w ciągu 15-30 minut od zaśnięcia, po czym ponownie głębokość snu się zmniejsza, przechodząc ostatecznie w sen REM. W czasie trwania tej fazy nie występują ruchy gałek ocznych. Obraz EEG wykonany w czasie snu NREM cechuje się powolnymi falami (1-2 Hz) o dużej amplitudzie (tzw. faza snu wolnofalowego).
Podczas 8-godzinnego snu faza ta trwa ok. 5,5 godziny. Procesy występowania fazy snu wolnofalowego nazywane są procesami synchronizacji. Ich regulacja odbywa się przy udziale serotoninergicznych jąder szwu oraz wzgórzowego ośrodka rekrutacyjnego.

Faza snu REM charakteryzuje się szybkimi ruchami gałek ocznych i występowaniem marzeń sennych.

Na zapisie EEG widoczne są fale szybkie o małej amplitudzie. Fale te zbliżone są do fal odnotowywanych w okresie czuwania, dlatego też sen fazy REM bywa nazywany szybkofalowym lub paradoksalnym. Regulacja procesów tej fazy snu (desynchronizacji) odbywa się głównie przez układ cholinergiczny. Faza snu REM stanowi ponad 20% całego czasu trwania snu (w przypadku osób dorosłych).

Zobacz również:

Niestety sen wywołany stosowaniem leków nasennych nie ma cech snu fizjologicznego. Jego charakter jest niejako wymuszony przez tłumienie ośrodków aktywacyjnych. Właściwy stosunek czasu trwania faz NREM i REM jest zaburzony, a szybkofalowa faza snu ulega wyraźnemu stłumieniu.

STAN CZUWANIA regulowany jest przede wszystkim przez twór siatkowaty (szczególną rolę odgrywa struktura miejsca sinawego). Do niego docierają bodźce pochodzące z innych obszarów mózgu oraz z dróg czuciowych. Regulacja procesu aktywacji zależy w dużym stopniu od amin katecholowych (noradrenalina, dopamina), serotoniny, niektórych aminokwasów (np. kwasu glutaminowego) oraz części peptydów.

Leki nasenne wpływają stabilizująco na błony komórkowe. W ten sposób podnoszą próg drażnienia elektrycznego komórek nerwowych. Blokują także mechanizm przenoszenia elektronów, co w połączeniu z hamowaniem bogatoenergetycznych fosforanów i zmianą proporcji NAD - NADH wpływa na procesy oddychania komórkowego. Stosowanie małych dawek nie ma jednak znaczenia dla ilości zużytego przez tkankę mózgową tlenu.

Jednak dawki większe (zbliżone do toksycznych) znacznie zmniejszają zużycie tlenu przez tkankę mózgu. Należące do leków nasennych barbiturany działają także poprzez wpływ na receptory GABA-A. Ich pobudzenie skutkuje otwarciem kanałów chlorkowych, które z kolei prowadzi do hiperpolaryzacji neuronu i stłumienia jego czynności.

Leki uspokajające (głównie barbiturany) łagodnie osłabiają napięcie i nadmierne pobudzenie psychoruchowe. Obniżają również lęk i niepokój oraz ułatwiają zaśnięcie. Ich zastosowanie w stanach nerwicowych straciło na znaczeniu ze względu na wprowadzenie do lecznictwa leków anksjolitycznych. Często wykorzystywane są jednak nadal preparaty roślinne zawierające takie surowce, jak korzeń kozłka lekarskiego, ziele passiflory czy korzeń arcydzięgla.

PODZIAŁ LEKÓW O DZIAŁANIU USPOKAJAJĄCYM I NASENNYM

1. Pochodne benzodiazepiny są podstawową grupą leków stosowaną w bezsenności, czyli niemożności odbycia fizjologicznego snu. Mechanizm ich działania polega na łączeniu się z receptorami GABA-ergicznymi (dokładnie z receptorem benzodiazepinowym stanowiącym jego część). W ten sposób potęgują one naturalne działanie kwasu gamma-aminomasłowego.

Przykłady:

leki o ukierunkowanym działaniu nasennym: triazolam, estazolam, brotizolam, kwazepam, flurazepam, temazepam;

leki o silnym działaniu przeciwlękowym i sedatywnym: alprazolam, diazepam, medazepam, lorazepam, chlordiazepoksyd.

2. Pochodne kwasu barbiturowego (barbirurany) działają poprzez hamowanie czynności neuronów tworu siatkowatego w pniu mózgu.
Przykłady: heksobarbital, metoheksital, tiopental, allobarbital, pentobarbital, fenobarbital.

3. Pochodne cyklopironu - mechanizm ich działania nie jest dokładnie poznany, jednak najprawdopodobniej wiąże się z receptorami benzodiazepinowymi.
Przykłady: zopiklon, eszopiklon (aktywny S-stereoizomer zopiklonu).

4. Pochodne pirazolopirymidyny

zaleplon działa poprzez wiązanie się z podjednostką α1 receptora GABA, nasilając w ten sposób napływ jonów chlorkowych do neuronów.

5. Pochodne imidazolopirydyny

zolpidem jest agonistą receptora GABA-A, selektywnym dla podjednostki omega-1.

6. Pochodne tetrahydroindenofuranu

ramelteon to antagonista receptorów melatoniny, szczególnie receptorów MT1 i MT2, przez co działa nasennie i przywraca dobowy rytm snu. Nie wpływa natomiast na receptory GABA-ergiczne.

7. Inne:

difenhydramina i doksylamina są lekami przeciwhistaminowymi, których działanie uspokajające i nasenne jest traktowane jako działanie niepożądane w przypadku alergii, natomiast okazuje się skuteczne w leczeniu bezsenności;

klometiazol działa nasennie, uspokajająco i przeciwdrgawkowo przez oddziaływanie z receptoramia GABA-A oraz bezpośredni wpływ na kanały chlorkowe;

klometiazol jest pochodną witaminy B1, działającą uspokajająco, nasennie i spazmolitycznie;

trazodon należy do grupy leków przeciwdepresyjnych, antagonistów receptorów serotoninowych 5-HT2 i inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny. Działa także adrenolitycznie - blokuje receptory α1-adrenergiczne.

Źródła:
Janiec W.: Farmakodynamika. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2008,
Kostowski W., Herman Z. S.: Farmakologia. Podstawy farmakoterapii. PZWL, Warszawa 2010,
www.pharmindex.pl.

Autor: Marta Grochowska