Leki wykorzystywane w farmakoterapii chorób afektywnych

Pod pojęciem choroby afektywne należy rozumieć grupę zaburzeń psychicznych, w których okresowo występują zespoły depresyjne, a u części chorych również zespoły maniakalne. Występowanie manii jest kryterium podziału na chorobę afektywną jednobiegunową (depresja nawracająca) i dwubiegunową (psychoza maniakalno-depresyjna).

Wyróżnia się również zaburzenia afektywne utrzymujące się przewlekle (dystymia i cyklotymia) oraz zaburzenia schizoafektywne (zaburzenia dwubiegunowe). Wbrew pozorom choroby afektywne nie są zjawiskiem rzadkim, dotyczą bowiem aż 10-15% populacji. Szacuje się, że w 2020 roku depresja zajmie drugie miejsce po chorobie niedokrwiennej serca wśród najpoważniejszych problemów zdrowotnych świata.

Choroby afektywne związane są z czynnościowym niedoborem przekaźnictwa monoamin – noradrenaliny (NA), dopaminy (DA) i serotoniny (5-HT). Neurotroficzna hipoteza depresji mówi również o zmianach morfologicznych i histologicznych w mózgach chorych na depresję.

Grupę leków wykorzystywanych w leczeniu chorób afektywnych określa się mianem leków przeciwdepresyjnych. Ich działanie polega na nasileniu przekaźnictwa noradrenaliny i serotoniny. Antydepresanty są niezwykle heterogenną grupą leków. Poszczególne związki różnią się bowiem budową chemiczną, mechanizmami działania i profilem psychotropowym.

TRÓJPIERŚCIENIOWE LEKI PRZECIWDEPRESYJNE (TLPD) są najstarszą grupą leków przeciwdepresyjnych. Cechują się dużą skutecznością terapeutyczną, dlatego wykorzystywane są głównie w leczeniu ciężkich postaci depresji. Mechanizm ich działania polega na hamowaniu wychwytu zwrotnego, czyli pobierania serotoniny i noradrenaliny przez zakończenia synaptyczne neuronów. Jest to wynik konkurencji o miejsce wiązania z białkami transportującymi te aminy do neuronów. Skutkiem tej aktywności jest zwiększenie stężenia NA i 5-HT w przestrzeni synaptycznej. To z kolei prowadzi do zmian adaptacyjnych w receptorach (po ok. 2-3 tygodniach terapii) i nasilenia przekaźnictwa noradrenergicznego i serotoninergicznego. Niestety leki należące do grupy TLPD wywołują wiele działań niepożądanych, które związane są z wpływem na receptory muskarynowe (zaparcia, suchość w jamie ustnej, jaskra, tachykardia, zatrzymanie moczu), histaminowe (przyrost masy ciała, uspokojenie) i α-adrenergiczne (ortostatyczne spadki ciśnienia, uspokojenie).

Przykładowe leki: desipramina, amitryptylina, klomipramina, doksepina, opipramol.

INHIBITORY WYCHWYTU ZWROTNEGO NA I 5-HT, BEZ DZIAŁANIA RECEPTOROWEGO (SNRI) to leki nowszej generacji o silnym działaniu przeciwdepresyjnym. Ze względu na brak aktywności receptorowej wywołują zdecydowanie mniej działań niepożądanych w porównaniu z TLPD. Mogą być stosowane nawet u osób starszych i z chorobami układu krążenia. W trakcie leczenia mogą jednak wystąpić: osłabienie funkcji seksualnych, zmniejszenie apetytu, wahania ciśnienia tętniczego.

Przykładowe leki: wenlafakcyna,. duloksetyna, milnacipran.

Zobacz również:

SELEKTYWNE INHIBITORY WYCHWYTU ZWROTNEGO NA (NARI) wykorzystywane są leczeniu depresji z zahamowaniem psychoruchowym oraz depresjach z lękiem. Do tej grupy leków przeciwdepresyjnych należą maprotylina (prep. Ludiomil) i reboksetyna (prep. Edronax). Pierwszy związek powoduje liczne działania niepożądane zbliżone do TLPD (blokuje receptory M, H1 i α1), drugi natomiast może wywoływać tachykardię, bezsenność, niepokój i dysfunkcje seksualne.

SELEKTYWNE INHIBITORY WYCHWYTU ZWROTNEGO 5-HT (SSRI) są dobrze tolerowaną grupą antydepresantów cechującą się dodatkowo szerokim indeksem terapeutycznym. Siłą działania zbliżone są do TLPD, ale wywołują mniej działań niepożądanych. Wykazują nie tylko działanie przeciwdepresyjne, ale także umiarkowanie przeciwlękowe i odhamowujące. Należą do leków pierwszego rzutu w umiarkowanej i łagodnej depresji w warunkach ambulatoryjnych, u pacjentów z chorobami układu krążenia oraz w zaburzeniach lękowych. Znalazły również zastosowanie w leczeniu natręctw, bulimii, anoreksji, choroby alkoholowej i bólu psychogennego. Najczęstszymi objawami niepożądanymi występującymi w trakcie leczenia są: biegunka, nudności, utrata łaknienia, pobudzenie i zaburzenia funkcji seksualnych. Ich pojawienie się wynika z pobudzenia receptorów 5-HT2, 5-HT2C i 5-HT2A.

Przykłady leków: fluoksetyna (najdłuższe działanie, najmniej selektywny), fluwoksamina (najkrótsze działanie), paroksetyna, sertralina, citalopram, escitalopram (najbardziej selektywny).

SELEKTYWNE INHIBITORY WYCHWYTU ZWROTNEGO 5-HT, DODATKOWO BLOKUJĄCE 5-HT2 (SARI) dzięki działaniu ukierunkowanym na postsynaptyczne receptory 5-HT1A cechują się mniejszą liczbą działań niepożądanych w porównaniu z SSRI. Przedstawicielem grupy jest trazodon (prep. Trittico CR) znoszący lęk i poprawiający nastrój. Pozytywne działanie widoczne jest również w przypadku zaburzeń snu. Głównym wskazaniem do zastosowania są depresje, którym towarzyszy niepokój. W trakcie terapii mogą wystąpić: ortostatyczne spadki ciśnienia, senność i bolesny wzwód prącia.

LEKI O PRZEWAŻAJĄCYM WPŁYWIE NA RECEPTOR α2 (NaSSA) blokują auto- i heteroreceptory α2, aktywując w ten sposób przekaźnictwo noradrenergiczne i serotoninergiczne. Mirtazapina dodatkowo jest wybiórczym agonistą postsynaptycznych receptorów 5-HT1a (działanie przeciwdepresyjne i przeciwlękowe), 5-HT2 (nie wywołuje bezsenności, zaburzeń seksualnych i pobudzenia) i 5-HT3 (brak działania wymiotnego) oraz działa słabo cholinolitycznie. Lek może być wykorzystywany nawet w długotrwałym leczeniu stanów depresyjnych. Mianseryna z kolei poza blokowaniem receptorów α2, 5-HT2, 5-HT3 i M, wpływa hamująco na receptory histaminowe. Podobnie jak mirtazapina działa uspokajająco i przeciwlękowo. Skuteczność obu leków jest zbliżona do amitryptyliny. Wyróżniają się jednak mniejszą toksycznością. Głównymi działaniami niepożądanymi są senność i przyrost masy ciała.

INHIBITORY MONOAMINOKSYDAZY (MAO) działają poprzez hamowanie enzymu metabolizującego monoaminy, w tym serotoninę i noradrenalinę. W leczeniu chorób afektywnych wykorzystywany jest głównie moklobemid, należący do leków III generacji. Jego skuteczność jest zbliżona do TLPD. Wykazuje działanie odhamowujące, znosi uczucie zmęczenia, poprawia nastrój i koncentrację. Może jednak wywoływać pobudzenie ruchowe, niepokój i problemy ze snem. Ze względu na brak działania cholinolitycznego i wpływu na układ krążenia jest stosowany u osób w podeszłym wieku.

LEKI O NIETYPOWYM MECHANIZMIE DZIAŁANIA selektywnie nasilają wychwyt zwrotny serotoniny w neuronach kory mózgowej i hipokampa. Skutkiem jest osłabienie przekaźnictwa serotoninergicznego. W ten sposób tianeptyna (główny przedstawiciej grupy, prep. Coaxil) działa neuroprotekcyjnie – chroni przed uszkodzeniem nerwów na skutek nadmiernej aktywacji przekaźnistwa serotoninergicznego i działania glikokortykosteroidów.

Mimo różnych mechanizmów działania wszystkie antydepresanty cechują się zbliżoną skutecznością. Nowsze leki są jednak lepiej tolerowane i bezpieczniejsze. Z tego względu u osób starszych stosuje się zwykle sertralinę, fluwoksaminę, citalopram, wenlafaksynę i mirtazapinę. Wybór leczenia zależy również od współistniejących chorób i obrazu psychopatologicznego chorego. W przypadku apatii, zaburzeń poznawczych i wycofania społecznego zalecane są: reboksetyna, sertralina, wenlafaksyna, milnaspiram i dezypramina. Natomiast we współistniejącym lęku - SSRI i wenlafaksyna. Jeśli natomiast chorobie afektywnej towarzyszy niepokój i bezsenność najczęściej stosowana jest mirtazapina, mianseryna, amitryptylina, klomipramina i paroksetyna.

W leczeniu choroby afektywnej dwubiegunowej wykorzystywany jest również węglan litu, którego zadaniem jest stabilizacja nastroju. W schorzeniu tym zastosowanie znalazły również leki przeciwpadaczkowe oraz atypowe neuroleptyki.

Autor: Marta Grochowska
Źródła:
Janiec W. (red.): Farmakodynamika. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2008,
Kostowski W., Herman Z. S. (red.): Farmakologia. Podstawy farmakoterapii. PZWL, Warszawa 2010,
Czarnecka E., Pietrzak B.: Postępy terapii chorób psychicznych - zaburzeń lękowych, depresji, schizofrenii, uzależnień. [e-umed.pl].