Linkosamidy – mała, ale ważna grupa antybiotyków

Linkosamidy (linkozamidy) to niewielka grupa antybiotyków. Należą do niej zaledwie dwa związki: linkomycyna i klindamycyna. Leki te wyróżniają się ciekawą budową chemiczną. Stanowią bowiem połączenie aminokwasu (dokładnie – zmodyfikowanej proliny) z aminocukrem.

Linkosamidy wykazują działanie bakteriostatyczne, czyli hamują rozwój mikroorganizmów, nie zabijając drobnoustrojów. Działanie te jest konsekwencją wiązania z podjednostką 50S rybosomów bakteryjnych, co hamuje biosyntezę białek. Spektrum działania przeciwbakteryjnego obejmuje przede wszystkim tlenowe drobnoustroje Gram-dodatnie (nieaktywne wobec drobnoustrojów Gram-ujemnych). Leki działają również na większość bakterii beztlenowych, m.in. Bacillus fragilis. Ponadto linkosamidy są skuteczne w zakażeniach pierwotniakami (np. Plasmodium). Działają również na Mycoplasma spp., Chlamydia spp. i in.

Linkozamidy ulegają metabolizmowi wątrobowemu. Ich eliminacja odbywa się głównie z kałem i żółcią. Jednak część dawki (ok. 1/3) wydalana jest przez nerki (wraz z moczem).

Antybiotyki należące do linkosamidów wykorzystywane są między innymi w leczeniu zakażeń bakteriami beztlenowymi (układu oddechowego, tkanek miękkich, jamy brzusznej, narządów rodnych), w stomatopogii, zapaleniu szpiku oraz w błonicy i posocznicy gronkowcowej.

W trakcie stosowania linkosamidów może dojść do rozwoju rzekomobłoniastego zapalenia jelita grubego. Jego przyczyną jest zaburzenie naturalnej flory jelitowej i nadmierny rozplem niewrażliwego na linkozamidy patogenu – Clostridium spp. (na ogół Clostridium difficile). Choć ten niepożądany objaw występuje stosunkowo rzadko, może jednak znacznie pogorszyć stan zdrowia chorego. W jego przebiegu pojawiają się bowiem bardzo uciążliwe biegunki, niekiedy z obecnym w kale śluzem i krwią. W sytuacji wystąpienia rzekomobłoniastego zapalenia jelita grubego konieczne jest natychmiastowe przerwanie terapii linkozamidami i podanie metronidazolu lub wankomycyny.

Zbyt późne przerwanie leczenia może bowiem prowadzić do rozwoju schorzenia i zwiększenia ryzyka zgonu nawet do 80%. Stosowanie likosamidów może przyczyniać się do wystąpienia także innych działań niepożądanych dotyczących przewodu pokarmowego, takich jak: nudności, wymioty czy biegunki. Objawy te w przeciwieństwie do rzekomobłoniastego zapalenia jelita grubego występują dość często. Ze względu na wpływ leków na układ pokarmowy w trakcie leczenia antybiotykami z grupy linkosamidów konieczne jest stosowanie leków osłonowych.

Zobacz również:

Podczas antybiotykoterapii pojawić się mogą również reakcje uczuleniowe (nawet wstrząs), zmiany skórne w postaci zaczerwienienia czy wysypki oraz zwiększona aktywność aminotransferaz. Zmiany mogą dotyczyć także obrazu krwi obwodowej – trombocytopenia (małopłytkowość, zmniejszona liczba trombocytów), granulocytopenia (zmniejszenie liczby granulocytów poniżej normy fizjologicznej). W przypadku podań domięśniowych dawek przekraczających 300 mg obserwuje się silną bolesność w miejscu wstrzyknięcia. Ze względu na podobny mechanizm działania jak makrolidów i chloramfenikolu, linkozamidy nie są łączone z tymi antybiotykami (wzajemne wypieranie z miejsca wiązania).

LINKOMYCYNA wytwarzana jest przez bakterie z rodzaju Streptomyces lincolniensis, należy zatem do antybiotyków naturalnych. Lek produkowany jest w postaci chlorowodorku. Działa na bakterie beztlenowe, szczególnie pałeczki Gram-ujemne i paciorkowce. Antybiotyk praktycznie nie wchłania się z przewodu pokarmowego. Ulega za to szybkiej i łatwej dystrybucji. Szczególnie dobrze przenika do zębów, kości i stawów, a słabiej do płynu mózgowo-rdzeniowego.

U 20% osób leczonych linkomycyną występują objawy niepożądane ze strony przewodu pokarmowego. Z uwagi na stosunkowo małą aktywność w porównaniu do opisanej poniżej klindamycyny, antybiotyk jest obecnie rzadziej stosowany. Lek wykazuje oporność krzyżową z klindamycyną. Wskazaniem do podania linkomycyny jest nieskuteczność lub przeciwwskazania do leczenia innymi antybiotykami zakażeń gronkowcowych i paciorkowcowych, np. zakażenia górnych i dolnych dróg oddechowych, kości, stawów, skóry i tkanek miękkich, posocznice.

KLINDAMYCYNA jest antybiotykiem półsyntetycznym uzyskiwanym w wyniku modyfikacji chemicznej linkomycyny. Wykazuje aktywność między innymi wobec wielu gronkowców – Staphylococcus aureus (także szczepów metycylinoopornych), Staphylococcus pneumoniae, Staphylococcus pyogenes. Spektrum działania przeciwbakteryjnego obejmuje również Bacillus fragilis oraz wiele bakterii beztlenowych, w tym: Peptostreptococcus spp., Fusobacterium spp., Bacteroides spp. Wrażliwe na działanie klindamycyny są ponadto: Chlamydia, Pneumocystis carinii i Toxoplasma gondii oraz oporne na chlorochinę zarodźce – Plasmodium falciparum i Plasmodium vivax.

Stosowanie klindamycyny przyczynia się do rozwoju oporności krzyżowej na linkomycynę. Ponadto osłabione może zostać działanie antybiotyków aminoglikozydowych na Enterobacteriaceae. Klindamycyna nie powinna być także łączona ze środkami kuraropodobnymi (np. pankuronium, atrakurium), ponieważ nasila ich działanie (hamuje przekaźnictwo nerwowo-mięśniowe). Antybiotyk działa z kolei synergistycznie z należącym do cefalosporyn ceftazidimem w zakażeniach bakteriami beztlenowymi.

Lek w przeciwieństwie do linkomycyny dobrze wchłania się po podaniu doustnym. Jego zaletą jest również dłuższy okres półtrwania (5 godzin). Podobnie do linkomycyny klindamycyna dobrze przenika do tkanek, szczególnie stawów i kości. Dystrybucja do płynu mózgowo-rdzeniowego jest natomiast stosunkowo słaba. Z tego też względu lek nie jest stosowany w zakażeniach obejmujących ośrodkowy układ nerwowy. W wątrobie klindamycyna ulega metabolizmowi między innymi do demetyloklindamycyny.

Eliminowana jest głównie z żółcią i kałem. Wskazaniem do stosowania klindamycyny są przede wszystkim zakażenia bakteriami beztlenowymi, szczególnie Bacillus fragilis. Lek bywa podawany także w zapaleniu otrzewnej oraz ropniu w jamie brzusznej lub miednicy związanym z zakażeniem pałeczkami kałowymi. Często jest wówczas stosowany w terapii skojarzonej na przykład z antybiotykami aminoglikozydowymi. Ponadto klindamycyna wykorzystywana jest w zakażeniach Gram-dodatnimi ziarenkowcami tlenowymi, w sytuacji, gdy inne antybiotyki okazały się nieskuteczne. Objawy niepożądane żołądkowo-jelitowe występują po klindamycynie rzadziej niż w przypadku stosowania linkomycyny i dotyczą ok. 5% chorych. Wystąpić mogą: brak łaknienia, wymioty, uczucie gorzkiego smaku w ustach, wzdęcia. Istnieje również ryzyko wtórnego zakażenia Clostridium difficile, co prowadzi do rozwoju rzekomobłoniastego zapalenia jelita grubego.

Marta Grochowska

Źródła:
Janiec W. (red.): Farmakodynamika. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2008,
Kostowski W., Herman Z. S. (red.): Farmakologia. Podstawy farmakoterapii. PZWL, Warszawa 2010,
pharmindex.pl