Maści ochronne

Maści ochronne bywają nazywane maściami przemysłowymi, ponieważ ich głównym zastosowaniem jest ochrona skóry przed szkodliwymi czynnikami, które zagrażają pracownikom zakładów przemysłowych, szczególnie przemysłu chemicznego.

Maści te wykorzystywane są jednak także w gospodarstwach domowych, w celu ochrony przed detergentami znajdującymi się w takich środkach czystości, jak proszki do prania i płyny do mycia. Stosowane są głównie na skórę rąk, którą ochraniają przed podrażnieniem i uszkodzeniem. Zmniejszają także ryzyko wystąpienia chorób skóry (dermatoz) oraz uczuleń kontaktowych.

Skład maści jest przystosowany do ochrony przed konkretnym rodzajem czynników szkodliwych. Czynniki dzieli się na dwie grupy: czynniki hydrofilowe i lipofilowe. Do pierwszej kategorii należy woda i wodne roztwory, kwasy, zasady, chlor, brom, jod oraz niektóre sole żrące, np. chromiany. Do czynników lipofilowych zaliczane są natomiast rozpuszczalniki organiczne (np. chloroform, trichloroetylen, czterochlorek węgla), oleje mineralne, związki aromatyczne (np. ksylen, benzen), smoły, smary, dziegcie i kleje syntetyczne. Reakcje skórne w postaci podrażnień i uczuleń mogą być wywoływane także przez barwniki, wywoływacze fotograficzne, środki owadobójcze i odkażające, a także detergenty i gumy.

Ochronę przed czynnikami hydrofilowymi stanowią maści hydrofobowe (lipofilowe), natomiast przed czynnikami hydrofobowymi chronią maści hydrofilowe.

Maści Hydrofobowe, jak nazwa wskazuje, składają się ze składników hydrofobowych, takich jak: kwas stearynowy ułatwia nadanie maści odpowiedniej konsystencji – działanie utwardzające; oleje roślinne - np. olej z oliwek, migdałowy, sojowy, arachidonowy; oleje sylikonowe (silikony) to polimery krzemoorganiczne. Są związkami bardzo trwałymi chemicznie (nie podlegają reakcjom utleniania i hydrolizy), termostabilnymi i cechującymi się silnymi właściwościami hydrofobowymi. Ponadto dobrze przylegają do skóry. Najczęściej stosowanym w maściach silikonem jest dimetikon – w stężeniu 2-5% (maści do rąk stosowane w gospodarstwach domowych) lub w stężeniu do 25% (w maściach stosowanych w przemyśle). Maści na bazie silikonów zapobiegają m.in. oparzeniom i odleżynom. Nie można ich jednak stosować na uszkodzoną lub zmienioną zapalnie skórę. Działanie okluzyjne może bowiem utrudnić gojenie; woski są estrami kwasów tłuszczowych i wyższych alkoholi. Odgrywają nie tylko rolę ochronną, ale pełnią też funkcję pomocniczych emulgatorów typu woda w oleju (w/o) oraz składników utwardzających; tłuszcze, np. utwardzony olej rycynowy, słonecznikowy lub tran pomagają w utwardzeniu konsystencji maści; węglowodory (wazelina, parafina).

Zobacz również:

Maści Hydrofilowe zawierają podłoża zmywalne i rozpuszczalne w wodzie, np.: hydrożelowe, czyli woda i hydrofilowe ciecze żelowane za pomocą odpowiednich substancji, takich jak żelatyna, alginiany, metyloceluzoza, hypromeloza; makrogolowe (polioksyetylenowe) – mieszanina makrogoli o różnej masie cząsteczkowej, w odpowiednich proporcjach; kremy hydrofilowe.

Maści ochronne poza podłożami zawierają często także inne substancje, które wzmacniają efekt ochronny. Stosowane są między innymi związki o działaniu utleniającym, redukującym, kompleksującym (np. tiosiarczan sodu), zobojętniającym kwasy (np. tlenek magnezu) lub zasady (np. kwas borowy). Ponadto w skład maści mogą wchodzić nieorganiczne substancje adsorbujące (np. kaolin, bentonit, tlenek cynku), które zapobiegają kontaktowi substancji leczniczej ze skórą. Maści ochronne mogą zawierać także substancje błonotwórcze: hydrofilowe, takie jak metyloceluloza, kazeina, pektyny, tragakanta, alginiany czy alkohol poliwinylowy lub hydrofobowe, np. polichlorek winylu, polimery butadienu, szelak, estry kwasu metakrylowego. Po nałożeniu na skórę maści zawierające substancje błonotwórcze pozostawiają cienką błonkę, która chroni skórę przed kontaktem ze szkodliwymi czynnikami. Takie maści nazywane bywają „rękawiczkami ochronnymi”.

Konsystencja maści powinna umożliwiać jej łatwe rozprowadzenie na skórze oraz dobrą przyczepność. Na powierzchni skóry powinny zostawiać warstwę, która zapewni przynajmniej 5-8 godzinną ochronę. Maść powinna być jednak łatwo zmywalna. Nie może także wywoływać podrażnień, a składniki obecne w maści nie powinny wchłaniać się do głębszych warstw skóry.

Badanie działania ochronnego

Zdolność ochronna maści musi być dokładnie zbadana, gdyż jej nieskuteczność może mieć poważne konsekwencje. Ocenę działania ochronnego przeprowadza się w warunkach in vitro lub in vivo. Testy in vivo przeprowadzane są na skórze zwierząt doświadczalnych lub na skórze ochotników. Ocenia się w nich stan tkanki, która jest chroniona maścią i została poddana działaniu czynnika drażniącego. Badania in vitro polegają natomiast na wizualnej obserwacji zmian zachodzących w próbce maści pod wpływem szkodliwej substancji lub na ocenie szybkości dyfuzji takiej substancji przez warstwę maści.

Test immersyjny (zanurzeniowy) należy do pierwszego typu badań przeprowadzanych in vitro. Na szkiełku podstawowym rozprowadzana jest określona porcja maści, po czym połowa szkiełka zanurzana jest w roztworze szkodliwej substancji.

Test Czetsch-Lindenwalda opiera się na tej samej zasadzie co test immersyjny. Maść jest jednak rozprowadzana na krążku bibułowym, a nie na szkiełku podstawowym. Bibuła jest następnie umieszczana na dnie szklanego cylindra, do którego wlewa się określoną objętość roztworu czynnika szkodliwego. Maść odpowiedniej jakości w powyższych warunkach stanowi ochronę przez co najmniej 30 minut.

Test dyfuzyjny polega na określeniu szybkości dyfuzji maści rozprowadzonej na filtrze, umieszczonym między dwiema komorami. W jednej komorze znajduje się woda, a w drugiej roztwór substancji szkodliwej. Pomiar polega na ocenie zawartości szkodliwej substancji w komorze wypełnionej wodą.

Przykład maści ochronnych

Maść silikonowa - 50% jej masy to lanolina, pozostałymi składnikami są olej z oliwek, Silol F 350 oraz wazelina biała. Hydrofobowe właściwości tej maści zapewniają ochronę przed wodą i roztworami wodnymi.

Krem ochronny cynkowo-stearynowy (wg Salińskiego) oprócz kwasu stearynowego i tlenku cynku zawiera olej rzepakowy. Podłoże maści ma charakter oleożelu. Maść chroni przed takimi hydrofilowymi substancjami szkodliwymi, jak kwasy i zasady.

Maść hydrofilowa (Pasta CHIOT-6) zawiera poza podłożem roztwór zasadowego octanu glinu (płyn Burowa), który wykazuje działanie ściągające i antyseptyczne. Maść chroni przed szkodliwym wpływem na skórę olejów mineralnych, lakierów i rozpuszczalników organicznych.

Autor: Marta Grochowska

Źródło:

Janiski S., Fiebig A., Sznitowska M. (red): Farmacja stosowana. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2006.