Mydło jako postać leku

Nazwą mydła określa się sole wyższych kwasów tłuszczowych. Do takich kwasów zaliczane są związki o liczbie atomów węgla od 12 do 18, np. kwas oleinowy, linolowy, linolenowy, palmitynowy i stearynowy. Mydła można podzielić na rozpuszczalne w wodzie lub nierozpuszczalne w wodzie.

Do tej pierwszej grupy zaliczają się sole sodowe, potasowe i trietanoloamoniowe, natomiast do drugiej należą sole metali wielowartościowych - wapnia, glinu i magnezu. Mydła charakteryzują się zdolnością do zmniejszania napięcia powierzchniowego na granicy faz. Określane są zatem jako związki powierzchniowo czynne. Ich wodne roztwory mają postać koloidalną (koloidy asocjacyjne).

MYDŁA ALKALICZNE

Do grupy mydeł alkalicznych należą sole sodowe, potasowe i amoniowe wyższych kwasów tłuszczowych. Ze względu na ich silne właściwości alkaliczne wykorzystywane są wyłącznie do sporządzania leków do użytku zewnętrznego, głównie maści i mazideł.

Proces otrzymywania mydeł alkalicznych polega na hydrolitycznym zmydleniu triglicerydów wodorotlenkami. Mydła te można uzyskać również w wyniku zobojętnienia wodorotlenkami wolnych kwasów tłuszczowych.
W zależności od konsystencji mydła te dzieli się na twarde, miękkie (maziste) oraz ciekłe. Jest ona uwarunkowana między innymi rodzajem reszty węglowodorowej. Wraz ze wzrostem temperatury krzepnięcia kwasów tłuszczowych, zawartych w surowcu użytym do produkcji mydła, wzrasta jego twardość. Znaczenie ma również rodzaj kationu. Najtwardsze mydła to mydła sodowe. Mydła amonowe i potasowe są zdecydowanie bardziej miękkie.

Mydło lecznicze (Sapo medicatus) jest preparatem galenowym. To twarde mydło ma postać żółtego lub białego proszku. Otrzymywane jest w wyniku hydrolitycznego zmydlania równych ilości oleju rzepakowego i smalcu wieprzowego stężonym roztworem wodorotlenku sodu. Proces zmydlania przyspieszany jest przez dodatek etanolu. Do tej mieszaniny dodawana jest również znaczna ilość wody oraz w celu wysolenia – stężony roztwór chlorku sodu z węglanem sodu. Wytrącone mydło jest następnie przemywane wodą i wyciskane. Gotowe jest krojone na cienkie paski, suszone i ostatecznie proszkowane. Nieodpowiednio przechowywane (w temperaturze powyżej 15?C, narażone na działanie światła) może wydzielać charakterystyczny zjełczały zapach.

Mydło lecznicze wykorzystywane jest w technologii postaci leku jako emulgator w procesie wytwarzania maści i mazideł. Mydło sodowe jest również wykorzystywane do produkcji silnie przeczyszczających czopków glicerynowych.

Zobacz również:

Mydło potasowe (Sapo kalinus) jest również preparatem galenowym, opisanym w Farmakopei Polskiej VI. Cechuje się żółtobrunatną barwą, mazistą konsystencją i charakterystycznym zapachem. Otrzymywane jest w procesie zmydlania oleju lnianego wodorotlenkiem potasu. Do przyspieszenia tego procesu również wykorzystywany jest stężony alkohol etylowy.

Mydło potasowe znajduje zastosowanie jako łagodny środek dezynfekujący. Dodatkowo delikatnie złuszcza martwy naskórek (działanie keratolityczne). Wykorzystywane jest także do wytwarzania spirytusu mydlanego oraz ciekłego mydła krezolowego.

Spirytus mydlany (Saponis kalini spiritus) to także preparat galenowy. Jest niczym innym jak etanolowym roztworem mydła potasowego o żółtobrunatnym zabarwieniu. Charakteryzuje się przyjemnym lawendowym zapachem, który zawdzięcza niewielkiemu dodatkowi etanolowego roztworu olejku lawendowego. Spirytus mydlany otrzymywany jest poprzez rozpuszczenie mydła potasowego w stężonym alkoholu etylowym. Całkowite rozpuszczenie następuje dopiero po 24 godzinach. Po tym czasie preparat jest przesączany w celu uzyskania klarownego roztworu.

Spirytus mydlany wykorzystywany jest do zmydlania i dezynfekcji skóry. Służy również do przygotowywania niektórych mazideł, np. spirytusu mydlano-kamforowego.

Mydło krezolowe ciekłe (Sapo Cresoli), znane powszechnie jako lizol, opisane jest przez Farmakopeę Polską IV. Ma postać żółtobrunatnej, przezroczystej cieczy o słabo alkalicznym odczynie i wyraźnym zapachu krezolu. Uzyskiwane jest w wyniku ogrzewania mieszaniny równych ilości mydła potasowego i krezolu. Po zmieszaniu z wodą, krezol ulega micelarnemu rozproszeniu, dając klarowny roztwór. Jest to efekt tzw. solubilizacji micelarnej – rozpuszczalność krezolu w wodzie jest silnie zwiększona dzięki obecności solubilizatora, którego rolę pełni mydło potasowe. Tworzy ono micele, których wnętrze ma lipofilowy charakter, umożliwiający rozpuszczenie krezolu.
Mydło krezolowe ciekłe stosowane było dawniej do dezynfekcji, w postaci 3-10% wodnych roztworów.

MYDŁA METALICZNE

Mydłami metalicznymi nazywane są mydła metali wielowartościowych. Należą do mydeł nierozpuszczalnych w wodzie, o słabych właściwościach emulgujących. Sole wapnia, magnezu i glinu wykorzystywane są głównie w roli substancji pomocniczych w technologii postaci leku. Mogą tworzyć między innymi emulsje typu woda w oleju (w/o). Zastosowanie w wytwarzaniu produktów leczniczych mydła metaliczne zawdzięczają także swoim właściwościom hydrofobizującym, poślizgowym, dyspergującym i antystatycznym. Ponadto mogą zwiększać lepkość preparatów olejowych. Wykazują także działanie ściągające i przeciwgrzybicze. Stosowane są w produkcji tabletek, pudrów, maści, kremów, emulsji i zawiesin.
Mydła metaliczne mogą być otrzymywane dwiema metodami:

metoda sucha - ogrzewanie (temp. 150-300?C) odpowiedniego kwasu tłuszczowego z tlenkiem lub wodorotlenkiem metalu,
metoda mokra - reakcja podwójnej wymiany pomiędzy solą odpowiedniego metalu i mydłem alkalicznym (najczęściej sodowym) w środowisku wodnym.

MYDŁA TRIETANOLOAMONIOWE

Ta grupa mydeł sporządzana jest poprzez zobojętnianie wolnych kwasów tłuszczowych trietanolaminą, która jest organicznym związkiem o słabym odczynie zasadowym. Mydła trietanoloamoniowe cechują się mniejszą alkalicznością w porównaniu do mydeł alkalicznych. Ich zdolność dyspergowania mydeł wapniowych i magnezowych jest także słabsza. Są natomiast dobrymi emulgatorami w emulsjach typu olej/woda (o/w). Wykorzystywane są w produkcji niektórych preparatów kosmetycznych.

Źródła:
• Janiski S., Fiebig A., Sznitowska M. (red): Farmacja stosowana. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2006,
• Farmakopea Polska VI.

Autor: Marta Grochowska