Najczęstsze powikłania po leczeniu nowotworów

Choroby nowotworowe to cały czas jedne z najczęściej występujących schorzeń człowieka. Wraz z postępem medycyny w wielu z nich znacznie poprawiła się długość przeżycia. Na rynek wprowadza się coraz to nowsze grupy leków. Niestety, jak każdy lek, również i te cechują się licznymi działaniami niepożądanymi.

W przebiegu terapii chorób nowotworowych najczęstszymi powikłaniami są nudności i wymioty, mielosupresja, zespół rozpadu nowotworu, wynaczynienie cytostatyków, popromienne zapalenie skóry i błon śluzowych, zaburzenia płodności i laktacji oraz zapalenie skóry wywołane przez leki hamujące EGFR.

Nudności i wymioty

Problem nudności i wymiotów po chemioterapii i radioterapii dotyczy około 70-80% chorych. Wymioty typu wczesnego występują w ciągu 24 godzin po zakończeniu przyjmowania cytostatyków lub radioterapii. Jest to efekt pobudzenia receptorów serotoninowych przewodu pokarmowego. Wymioty typy późnego pojawiają się po 24 godzinach, niestety w tym przypadku nie jest poznany mechanizm w jakim dochodzi do tego procesu. Działanie emetogenne (nudności i wymioty) występuje najsilniej po stosowaniu cisplatyny, cykofosfamidu, dakarbazyny, karmustyny, mechoretaminy, streptozocyny, jak również w wyniku napromieniania całego ciała.

Wyeliminowanie wymiotów możliwe jest w 80% w typie wczesnym oraz u 40-50% chorych w typie późnym. W typie wczesnym stosuje się antagonistów receptora 5-HT3, glikokortykosteroidy, antagonistów receptora neurokininowego, a także jako leczenie uzupełniające antagonistów receptora dopaminowego, pochodne genotiazyny, benzodiazepiny oraz leki przeciwhistaminowe. W leczeniu typu późnego proponuje się metoklopramid z deksametazonem oraz aprepitant.

Mielosupresja

Mielosupresja to zmniejszenie liczby komórek szpiku kostnego będące efektem naciekania szpiku przez komórki nowotworowe lub uszkodzenia przez chemioterapię i radioterapię. Schorzenie często może wiązać się z ryzykiem poważnych zakażeń w przebiegu neutropenii lub skazy krwotocznej małopłytkowej. Zmniejsza również możliwości właściwego leczenia. W przebiegu choroby dochodzi do neutropenii, niedokrwistości oraz małopłytkowości.

Leczenie neutropenii polega na stosowaniu cytokin stymulujących mielopoezę lub w niektórych przypadkach na przetaczaniu koncentratu granulocytowego.

Zespół rozpadu nowotworu

Jest to zespół zaburzeń metabolicznych wynikający z szybkiego rozpadu komórek nowotworowych stanowiący zagrożenie życia. Dochodzi do niego w pierwszych dobach chemioterapii nowotworów o dużej aktywności proliferacyjnej oraz chemiowrażliwości. Najczęściej są to chłoniaki burkitta, ostra białaczka limfoblastyczna, ostra białaczka szpikowa, a także rzadziej rak piersi, rak drobnokomórkowy płuca. W chwili rozpadu komórek nowotworowych do ustroju dostają się duże ilości potasu, puryn i fosforanów. Wywołują one kwasicę metaboliczną, hiperurykemię, hiperkaliemię oraz hiperfosfatemię. Ze względu na właściwości wiążące jony wapnia w krwi przez fosforany dochodzi do hipokalcemii. Następstwem są ponadto wytrącanie się kryształów kwasy moczowego i fosforanu wapnia w układzie moczowym, doprowadzając nawet do ostrej niewydolności nerek, zaburzeń czynności układu krążenia oraz zaburzeń neurologicznych (drgawki).

Zobacz również:

Aby zapobiegać wystąpieniu zespołu rozpadu nowotworu powinno stosować się około 2 dni przed chemioterapią allupurynol, przetaczać płyny w celu nawadniania lub w przypadku nowotworów układu krwiotwórczego wykonywać leukaferezę. W rozwiniętym zespole podaje się płyny, diuretyki pętlowe oraz allopurynol. W ostrej niewydolności nerek zaleca się hemodializę, a w ciężkiej hiperurykemii stosuje się rasburykazę.

Wynaczynienie cytostatyków

Jeżeli cytostatyk podawany dożylnie przedostanie się do przestrzeni okołonaczyniowej lub bezpośrednio nacieka tkanki może doprowadzić do rozwoju miejscowego stanu zapalnego, owrzodzenia, a nawet martwicy. Ze względu na charakter uszkodzenia dzieli się cytostatyki na parzące i drażniące. Pierwszy typ cechuje się tworzeniem pęcherzy i rozległej martwicy miejscowej. Przykładem leków z tej grupy są doksorubicyna, epirubicyna, amsakryna, cisplatyna, winblastyna i wiele innych. Leki drażniące dają miejscową reakcję zapalną bez martwicy (dakarbazyna, karmustyna, karboplatyna).

Objawy wynaczynienia pojawiają się już po kilku godzinach. Są nimi ból, wzrost ucieplenia skóry, zaczerwienienie oraz obrzęk. Po około 1-4 tygodniach w skórze tworzą się pęcherze z hiperpigmentacją, owrzodzenia oraz martwica.

W przypadku wynaczynienie cytostatyków zaleca się wstrzymanie podawania leku, należy zaaspirować go z miejsca wynaczynienia, jeżeli istnieje podać swoiste antidotum, unieść kończynę w której doszło do rozwoju schorzenia na ponad 48h, w zależności od rodzaju leku wynaczynionego stosować zimne lub ciepłe okłady oraz prowadzić dokładny opis w dokumentacji lekarskiej.

Popromienne zapalenie skóry i błon śluzowych

Schorzenie jest wynikiem narażenia na promieniowanie radiacyjne tkanek zdrowych znajdujących się nad napromieniowywaną zmiana nowotworową. Wyróżnia się popromienne zapalenie skóry, błony śluzowej jamy ustnej oraz popromienne zapalenie przełyku oraz popromienne zapalenie błony śluzowej jelit. Zmiany pojawiają się najczęściej w zależności od postaci w kresie od kilku tygodni do 6 miesięcy.

Zaburzenia płodności po chemioterapii

Niestety w wielu przypadkach chorób nowotworowych i obowiązku stosowania cytostatyków zachodzi ryzyko zaburzeń płodności. Wiele cytostatyków ma działanie gonadotoksyczne. Do leków z grupy dużego ryzyka (ponad 80% przypadków niepłodności) należy m.in. cyklofosfamid, busulfan, melfalan, chorambucil, tiotepa. Powodują one zahamowanie dojrzewania i zmniejszenie się liczby pęcherzyków pierwotnych w jajnikach oraz plemników w jądrach. U 30% leczonych kobiet powraca czynność hormonalna jajników i regularne miesiączki. Ważne aby osoby po leczenie przeciwnowotworowym w okresie12 miesięcy od zakończenia terapii nie planowały potomstwa. W przypadku raka piersi zaleca się okres nawet 2-3 lat przerwy.

Zaburzenia płodności po radioterapii

Zaburzenia wynikają przede wszystkim z bezpośredniego uszkodzenia gonad i macicy oraz ośrodkowego zahamowania wytwarzania hormonów płciowchy. Trwałą bezpłodności u mężczyzn osiąga się już przy napromieniowaniu gonad dawką 2 Gy, u kobiet natomiast 12 Gy.

Zapalenie skóry wywołane lekami hamującymi EGFR

Do tej grupy leków zalicza się leki blokujące receptor dla naskórkowego czynnika wzrostu (cetuksyma, panitumumab) oraz inhibitory kinazy tyrozynowej (gefitynib, erlotynib). Zmiany skórne pojawiają się u około 45-100% chorych stosujących te leki. Mogą pojawić się grudkowo-plamista osutka, suchość, swędzenie skóry, zmiany w wałach paznokciowych, płytce paznokciowej lub w obrębie mieszków włosowych.

Leczenie zależy od stopnia nasilenia. W przypadku zmian osutkowych stosuje się przede wszystkim miejscowo lub ogólnoustrojowo antybiotyki, leki przeciwświądowe oraz przeciwbólowe. W leczeniu suchości skóry można zastosować preparaty zmiękczające skórę lub unikać nadmiernej ekspozycji skóry na wodę i mydło.

Źródła:
Andrzej Szczeklik, Choroby wewnętrzne, stan wiedzy na rok 2011, wyd. Medycyna praktyczna 2011
Radzisław Kordek, Onkologia, Via Medica, Gdańsk 2007

Autor: Piotr Kuc