Nalewki jako postać leku roślinnego

Nalewki (Tincturae) jest jedną z postaci leku roślinnego, obok maceratów, naparów, odwarów, soków i in. Otrzymywane są z wysuszonego, odpowiednio rozdrobnionego surowca roślinnego, poprzez jego wytrawianie.

W zależności od liczby surowców, z jakich zostały wykonane, wyróżnia się nalewki proste (Tincturae siplices) uzyskiwane przez wytrawianie jednego rodzaju surowca i złożone (Tincturae compositae) - z kilku różnych surowców.

Do sporządzania nalewek jako rozpuszczalnik stosuje się mieszaninę etanolu z wodą lub etanolu z wodą i eterem etylowym. Nalewki złożone można uzyskać także poprzez zmieszanie gotowych nalewek prostych. Ta metoda niesie jednak za sobą ryzyko zmian fizykochemicznych związanych z mieszaniem roztworów o różnym stężeniu etanolu. Nalewki mogą być również otrzymywane w wyniku rozpuszczenia wyciągów, suchych (głównie nalewki alkaloidowe) lub gęstych.

Najczęściej stosowanym sposobem sporządzania nalewek jest odpowiednie wytrawienie surowca roślinnego. Aby proces wytrawiania substancji czynnych przebiegał prawidłowo niezwykle ważne jest właściwe rozdrobnienie surowca oraz dobór odpowiedniego rozpuszczalnika. Rodzaj rozpuszczalnika zależy od właściwości fizykochemicznych wyodrębnianych składników czynnych. Najczęściej stosowany jest 70? etanol. Jednak nie zawsze zapewnia on wystarczającą trwałość preparatu. Dlatego też każda z nalewek otrzymywana jest zgodnie ze specjalnie dla niej określoną procedurą, ze zwróceniem szczególnej uwagi na stężenie rozpuszczalnika.

Nalewki można otrzymać dwiema metodami: maceracji lub perkolacji.

Maceracja jest periodyczną metodą ekstrakcji. Stosowana jest do sporządzania nalewek z wszystkich surowców z wyjątkiem surowców silnie działających. W celu wytrawienia substancji czynnych, rozdrobniony surowiec roślinny umieszcza się w maceratorze i zalewa rozpuszczalnikiem. Jego ilość i stężenie są ściśle określone w monografiach poszczególnych nalewek. Najczęściej jest to proporcja – 1 cz. masy surowca : 5 cz. masy rozpuszczalnika. Tak sporządzony roztwór pozostawia się na 7 dni, w temperaturze pokojowej, bez dostępu do światła, od czasu do czasu mieszając. Po upływie tego czasu surowiec jest oddzielany od płynu przez odciśnięcie, a uzyskany płyn ekstrakcyjny, po 3 dniach (temp. do 15?C), sączy się.

Perkolacja to ciągła metoda ekstrakcji, bardziej skomplikowana od maceracji. Wykorzystywana jest głównie do otrzymywania nalewek z surowców silnie działających. Polega na ciągłym przemywaniu surowca świeżym rozpuszczalnikiem (najczęściej w proporcji 1+10), który wypiera coraz bardziej stężony płyn wyciągowy. Surowiec wytrawiany jest całkowicie, a ilość zużytego rozpuszczalnika jest mniejsza. Cały proces przebiega w urządzeniu zwanym perkolatorem. Zebrany płyn wyciągowy, podobnie jak w przypadku maceracji zostawiany jest na okres 3 dni, w temperaturze nie wyższej niż 5 dni, a następnie sączony. Przy wykonywaniu nalewek z surowców silnie działających bardzo ważna jest zawartość składników czynnych. Dlatego też perkolacja przeprowadzana jest przy użyciu 90% wymaganej ilości rozpuszczalnika. Następnie oznacza się zawartość substancji czynnych i, w razie potrzeby, uzupełnia rozpuszczalnikiem do momentu uzyskania odpowiedniego stężenia tych substancji.

Zobacz również:

Nalewki są preparatami o ograniczonej trwałości. Jest to wynik koagulacji jaka zachodzi między koloidalnymi składnikami wielkocząsteczkowymi zawartymi w nalewkach. Po dłuższym czasie przechowywania wydzielają się one w postaci osadu, adsorbując na swojej powierzchni substancje czynne. W ten sposób następuje zmniejszenie zawartości związków czynnych w nalewce. Także zmniejszenie stężenia alkoholu etylowego, w wyniku jego wyparowywania, może wpłynąć negatywnie na trwałość nalewek. W trakcie przechowywania mogą następować również zmiany chemiczne na skutek działania światła, które katalizuje reakcje hydrolizy utleniania. Dlatego też nalewki należy przechowywać w szczelnych naczyniach (najlepiej z ciemnego szkła), w temperaturze pokojowej, chroniąc przed dostępem do światła. Nalewki wytwarzane przemysłowo, dzięki zastosowaniu specjalnych technologii, mogą być na ogół przechowywane dłużej, często powyżej 12 miesięcy.

Przykład nalewek:

Nalewka kozłkowa (Valerianae tinctura) nazywana jest także kroplami walerianowymi. Otrzymywana jest z korzenia kozłka lekarskiego (Valerianae radix). Ma swoisty zapach, smak kozłka oraz jasnobrązowe zabarwienie, które z czasem ciemnieje. Związkami czynnymi tego preparatu są seskwiterpeny, których zawartość nie powinna być niższa niż 0,028% w przeliczeniu na kwas walerenowy. W przeciwieństwie do produktów ze świeżego surowca, nalewka nie zawiera walepotriatów. Dzięki składnikom olejku eterycznego i flawonoidom działa uspokajająco na ośrodkowy układ nerwowy. Wykazuje również właściwości rozkurczające mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, dróg żółciowych i moczowych oraz obwodowych naczyń krwionośnych.

Nalewka zalecana jest jako środek uspokajający w stanach pobudzenia emocjonalnego i motorycznego. Stosowana jest w nerwicach, stanach lękowych, trudnościach w zasypianiu i zaburzeniach snu. Skuteczna jest także w stanach skurczowych układu pokarmowego i moczowego.

Nalewka z korzenia ipekakuany (Ipecacuanhae tinctura) ma żółtobrunatne zabarwienie i gorzki smak. Należy do środków silnie działających (tzw. wykaz B). Otrzymywana jest przez perkolację korzenia wymiotnicy (Ipecacuanhae radix) 70? etanolem. Korzeń wymiotnicy jest surowcem alkaloidowym, zawierającym alkaloidy izochinolinowe typu emetyny. Związki te przechodzą do etanolu, odpowiadając za działanie wykrztuśne nalewki. Jest ono wywołane przez drażnienie błony śluzowej żołądka i odruchowe zwiększenie ilości wydzielanego przez oskrzela śluzu oraz zmniejszenie jego lepkości. Alkaloidy te w niewielkim stopniu pobudzają ośrodek wymiotny, przez co nalewka w większych dawkach może powodować wymioty.

Nalewka z korzenia wymiotnicy stosowana jest w ostrym i chronicznym zapaleniu oskrzeli, przebiegającym z suchym kaszlem z małą ilością gęstej wydzieliny. W dawce 1 g jednorazowo (4 g dobowo) wykorzystywana jest jako środek wymiotny.

Nalewka miętowa (Menthae piperitae tinctura) ma postać zielonej cieczy o charakterystycznym, mentolowym zapachu. Sporządzana jest przez macerację surowca, jakim jest liść mięty pieprzowej (Menthae pipertae folium) etanolem oraz dodanie olejku miętowego. Preparat dzięki obecności olejku eterycznego zawierającego monoterpeny (głównie mentol) działa spazmolitycznie w obrębie przewodu pokarmowego. Pobudza też wydzielanie soków trawiennych (soku żołądkowego, żółci) i działa uspakajająco. Nalewka zalecana jest zatem w zaburzeniach trawienia, które przebiegają z mdłościami, wzdęciami i bólem. Skuteczna jest również w nieżytach i stanach zapalnych żołądka i jelit.

Nalewka gorzka (Tinctura amara) jest farmakopealną (Farmakopea Polska VI) nalewką złożoną. Sporządzana jest przez wytrawianie etanolem następujących surowców: korzenia goryczki (Gentianae radix), liścia bobrka (Menyanthidis folium) i owocni pomarańczy gorzkiej (Aurantii amari pericarpium). Pierwszy surowiec dzięki obecności związków gorzkich (m.in. amarogentyny) pobudza wydzielanie śliny i soków trawiennych, w ten sposób poprawiając pracę układu pokarmowego. Liść bobrka jest także surowcem terpenowym, który podobnie jak korzeń goryczki zwiększa wydzielanie śliny i soku żołądkowego. Owocnia pomarańczy gorzkiej działa podobnie jak pozostałe surowce, dzięki obecności olejku eterycznego i związków o gorzkim smaku (flawonoidów i limonoidów)
Nalewka gorzka wpływa korzystnie układ pokarmowy, pobudzając trawienie. Wykorzystywana jest w wzdęciach, uczuciu pełności i braku apetytu.

Autor: Marta Grochowska

Źródła:

Janiski S., Fiebig A., Sznitowska M. (red): Farmacja stosowana. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2006,
Farmakopea Polska VI,
Matławska I. (red.): Farmakognozja. AM Poznań 2008.