Odleżyny - wielki problem geriatryczny
Odleżyny definiuje się jako obszar miejscowo uszkodzonej skóry oraz tkanek położonych głębiej, powstały w efekcie niedokrwienia z ucisku, sił ścinających, tarcia lub wszystkich wymienionych czynników łącznie. Zaliczana się je do tzw. wielkich problemów geriatrycznych.
Co mówią statystyki?
Ocenia się, że ponad 70% wszystkich rozpoznawanych odleżyn dotyczy osób po 70 roku życia. Zapada na nie średnio co dziesiąta osoba leżąca na oddziale szpitalnym i około 13% pensjonariuszy instytucji opiekuńczych. Szczególnie często dotyczy to osób przebywających na oddziałach ortopedycznych, neurochirurgicznych, neurologicznych oraz geriatrycznych.
Jakie są czynniki ryzyka odleżyn?
Czynniki ryzyka można podzielić na główne i towarzyszące. Do głównych zalicza się ucisk siły ścinające, wilgoć, wzrost temperatury oraz tarcie. Przyczyny towarzyszące wewnątrzpochodne to wiek powyżej 75 lat, stan ogólny chorego, stan skóry, niedożywienie, unieruchomienie, odwodnienie, zaburzenia świadomości, upośledzenie odczuwania bodźców, a także nietrzymanie zwieraczy, hipotonia oraz hipoalbuminemia. Częściej dotyczy to osób z upośledzoną percepcją czuciową, neuropatiami, chorobą Alzheimera i Parkinsona, cukrzycą, anemią, chorobami naczyń mózgowych i naczyń obwodowych, a także złamaniami i zakażeniami. Do przyczyn zewnątrzpochodnych zalicza się m.in. stosowanie leków uspokajających, hipotensyjnych lub analgetycznych. Może mieć wpływ również pościel (zagięcia), ubrania czy uciskające obuwie.
Jak dochodzi do powstania odleżyny?
Pierwszym najważniejszym etapem powstawania odleżyn jest przewlekły ucisk. Przewyższa on ciśnienie panujące w kapilarach, doprowadzając do ich zamknięcia i zatrzymania przepływy krwi. Wraz ze wzrostem ucisku rośnie szybkość uszkodzenia tkanek. Krótki ucisk jest zwykle odwracalny i doprowadza jedynie do przejściowego zblednięcia skóry. Dłuższy natomiast doprowadza do odwracalnego zaczerwienienia wynikającego z wyrównawczego przekrwienia, mającego za zadanie usunąć toksyczne metabolity, które powstały w uciśniętym obszarze. Ucisk trwający jeszcze dłużej doprowadza niestety do nieodwracalnych zmian w postaci rozkładu komórek z martwicą zajętego obszaru. Uważa się, że już 2-godzinny ucisk może doprowadzić do uszkodzenia skóry, przy czym im więcej stwierdza się u danego pacjenta czynników ryzyka tym czas ten się skraca.
Zjawiskiem związanym z powstawaniem odleżyn są tzw. siły ścinające. Powstają podczas „półsiedzenia” w łóżku lub siedzenia na fotelu. W takich pozycjach ciało może zsuwać się pod wpływem grawitacji. Naciągane i zaginane są wówczas naczynia krwionośne na granicy skóry z obszaru krzyżowego, a tkankami leżącymi głębiej, które przesuwają się zgodnie z kierunkiem zsuwania się ciała.
Zobacz również:
Podczas przesuwania ciała na podłożu dochodzi może również do zjawiska tarcia, mogącego doprowadzić do powstawania pęcherzyków śródnaskórkowych i ubytków naskórka. Dodatkowym czynnikiem zwiększającym siły tarcia jest wilgoć powodująca dodatkowo macerację naskórka.
Dlaczego osoby starsze są bardziej narażone na powstanie odleżyn?
Osoby starsze mają przede wszystkim cechy licznych starczych zmian skórny. Dochodzi do zmniejszenia elastyczności skóry, osłabia się proliferacja naskórka, spłaszczeniu ulega granica skórno-naskórkowa, zdecydowanie gorsza jest miejscowa odpowiedź zapalna i odporność komórkowa, zmniejsza się czucie skórne i percepcja bólu, liczba naczyń krwionośnych, a także osłabieniu ulegają regeneracja i gojenie się ran.
Gdzie najczęściej lokalizują się odleżyny?
Odleżyny mogą powstawać tak naprawdę w każdym miejscu na ciele poddanym m.in. uciskowi, tarciu czy siłom ścinającym. Są jednak miejsca predysponowane. Zalicza się do nich okolice wyniosłości kości (grubość tkanki podskórne jest tam najmniejsza): okolica kości krzyżowej, krętarzy większych na kościach udowych, kostek bocznych, pięt, guzów kulszowych, potylica, łokcie, kolana, łopatki, a także wyrostki ościste kręgosłupa.
Stopniowanie zaawansowania odleżyn:
- Stopień I – naskórek nie jest uszkodzony, tworzy się nieblednący rumień na nieuszkodzonej skórze, czasem dochodzi do lokalnego ocieplenia, obrzęku, a także stwardnienia skóry lub nacieczenia.
- Stopień II – dochodzi do powierzchownym zmian ubytkowych naskórka lub skóry. Zmiany nie osiągają pełnej grubości, mogą mieć formę otarć, pęcherzy, nadżerek lub pęknięć skóry. Czasem pojawia się martwica lub wysięk.
- Stopień III – dochodzi do ubytku pełnej grubości skóry. Przyjmuje wygląd kraterowatego owrzodzenia z towarzyszącym uszkodzenia lub martwicą tkanek leżących głębiej. Zmiany nie przekraczają jednak powięzi.
- Stopień IV – zmiany oprócz zajmowania pełnej grubości skóry, cechują się rozległymi zniszczeniami i martwicą dotyczącą również mięśni, ścięgien, torebek stawowych, a nawet kości.
Jak zapobiegać odleżynom?
Podstawową sprawą jest zakwalifikowanie osoby do odpowiedniej grupy ryzyka powstania odleżyn. W tym celu stosuje się specjalnie przygotowaną do tego skalę Nortona oceniającą stan fizykalny, świadomość, zdolność do przemieszczania się, stopień samodzielności oraz czynność zwieraczy.
Należy często obserwować skórę i układać chorych na podłożach zmniejszających ucisk. Efekt taki można uzyskać zmieniając pozycję ciała co 2 godziny, można również stosować specjalne poduszki przeciwodleżynowe, materace lub podpórki ułatwiające utrzymanie określonego ułożenia. Pięty można zabezpieczać przez umieszczanie specjalnych poduszeczek pod łydkami. U osób przebywających na wózkach inwalidzkich umieszcza się na siedzeniach poduszki silikonowe, wodne lub żelowe. Pomocne mogą być również skóry owcze krótko strzyżone. Dostępne są ponadto specjalne materace przeciwodleżynowe statyczne. Wykonane są z gąbki poliuretanowej, łusek gryki, mogą być również wypełnione wodą lub powietrzem umożliwiając równomierny rozkład ciała na powierzchni. Obecnie dostępne są również materace dynamiczne zmiennociśnieniowe. Posiadają specjalne komory powietrzne, które na zmianę są napełniane i opróżniane. Należy jednak pamiętać iż, stosowanie takich materacy nie zwalnia z obowiązku stosowania innych metod w tym oklepywania.
Ważna jest również odpowiednia pielęgnacja chorego w postaci utrzymywania czystości i suchości skóry, stosowania mydeł o obojętnym pH, oliwek lub preparatów nawilżających i ochronnych, a także ubrań i pościeli z włókien naturalnych.
Ważnym jest również zadbanie o właściwe odżywienia takich osób, często bowiem stwierdza się u nich anemię, niedobór białek, witamin i mikroelementów. Nie można zapominać również o odpowiedniej rehabilitacji i oczywiście edukacji rodziny bądź opiekunów którzy zajmują się daną osobą na co dzień.
Jak leczyć odleżyny u osób starszych?
Podstawową sprawą jest oczywiście dalsze stosowanie opisanych powyżej zasad profilaktyki. W przypadku odleżyn I stopnia należy chronić skórę przed wilgocią i tarciem. W tym celu nakłada się specjalne cienkie półprzepuszczalne błony poliuretanowe umożliwiające parowanie z powierzchni skóry. Odleżyny II stopnia przepłukuje się izotonicznym roztworem chlorku sodu. W tym przypadku wilgoć sprzyja gojeniu się ran. Korzystny efekt wywiera nakładanie opatrunków okluzyjnych. Odleżyny III i IV stopnia w celu oczyszczenia przepłukuje się solą fizjologiczną, stosuje się maści z enzymami proteolitycznymi, a także opatrunki hydrożelowe. W przypadku dużej ilości zmian martwiczych należy zaopatrzyć ranę chirurgicznie. Z powodu ryzyka zakażeń można stosować preparaty na bazie jodu, sole srebra lub węgiel aktywowany. Nie zaleca się natomiast antybiotyków z powodu ryzyka rozwinięcia lekooporności.
Autor: Piotr Kuc
Żródła:
Grodzicki Tomasz, Geriatria z elementami gerontologii ogólnej, VM Media Sp.z o.o. VM Group Sp.k., Gdańsk 2007
Andrzej Szczeklik, Choroby wewnętrzne, stan wiedzy na rok 2011, wyd. Medycyna praktyczna 2011
Komentarze do: Odleżyny - wielki problem geriatryczny