Oksytocyna i leki blokujące jej działanie

Oksytocyna to hormon wytwarzany przez komórki neurowydzielnicze podwzgórza. Pod względem chemicznym jest cyklicznym peptydem, w którego skład wchodzi 9 aminokwasów. Jej struktura została po raz pierwszy opisana w 1953 roku.

Oksytocyna związana z białkiem nośnikowym (neurofizyną) przenika z podwzgórza do tylnego płata przysadki, a stamtąd może być uwolniona do krwi. Stężenie we krwi waha się od 2 do 4 pg/ml. Już po 20 sekundach od uwolnienia związku z przysadki 5% oksytocyny dociera do macicy. Rozkład oksytocyny zachodzi pod wpływem aminopeptydazy (oksytocynazy). Wytwarzanie tego enzymu zwiększa się w czasie ciąży, od 2-5. tygodnia po zapłodnieniu. Wiele tkanek zawiera też oksytocynazę tkankową, m.in. macica, gruczoł sutkowy, mięśnie i nerki.

Oksytocyna jest również rozkładana w wątrobie, przez glutationową transhydrogenazę oksytocyny, do związku nieaktywnego biologicznie – dihydrooksytocyny. Czas połowicznego rozkładu hormonu w surowicy krwi to ok. 10-15 minut u kobiety nieciężarnej i 1-3 minuty w czasie porodu. Skrócony okres półtrwania w trakcie porodu jest konsekwencją zwiększonej w tym czasie aktywności oksytocynazy.

Aktywność biologiczna

Aktywność biologiczna oksytocyny to efekt oddziaływania z receptorami oksytocynowymi, należącymi do receptorów metabotropowych, czyli związanych z białkiem G. Konsekwencją pobudzenia receptorów oksytocynowych jest stymulacja układu fosfoinozytolu. Liczba i charakter receptorów oksytocyny jest modyfikowana przez hormony. Pobudzający wpływ na tworzenie receptorów ma estradiol. Progesteron z kolei zmniejsza liczbę miejsc wiążących.

Oksytocyna, poza działaniem hormonalnym, wykazuje właściwości neuroprzekaźnika. U kobiet ułatwia przedostanie się plemników z szyjki macicy do jajowodów. Dużą rolę odgrywa też podczas porodu. Zwiększa wówczas kurczliwość mięśnia macicznego i przewodów mlecznych. We wczesnej ciąży oksytocyna działa słabo kurcząco. Wrażliwość na hormon zwiększa się jednak wraz z rozwojem ciąży, ociągając maksimum właśnie w okresie porodu. Wrażliwość macicy na działanie oksytocyny jest regulowana hormonalnie. Estrogeny uwrażliwiają mięsień maciczny na kurczący wpływ oksytocyny, natomiast progesteron hamuje tę wrażliwość. U kobiet nieciężarnych działanie kurczące oksytocyny ujawnia się jedynie w okresie przed- i pomiesiączkowym. Oksytocyna charakteryzuje się też słabym działaniem antydiuretycznym. Ponadto wpływa na procesy pamięciowe, a dokładnie upośledza konsolidację (utrwalanie śladu pamięciowego). Zmniejsza też napięcie mięśni gładkich naczyń krwionośnych.

Zobacz również:

Wykorzystanie w lecznictwie

Ze względu na nasilanie częstości, amplitudy i poprawę koordynacji skurczów oksytocyna jest wykorzystywana głównie do nasilenia lub wywołania akcji porodowej (podanie domięśniowe lub dożylne). Egzogennie podany hormon nie zwiększa napięcia macicy i wywołuje skurcze, które nie różnią się od czynności występującej w samoistnym porodzie. Oksytocyna stosowana jest także po cesarskim cięciu w celu wywołania skurczu macicy. W okresie poporodowym ułatwia z kolei odklejenie łożyska, ogranicza utratę krwi i likwiduje atonię macicy. Oksytocyna bywa stosowana także w połogu w celu nasilenia laktacji. Hormon jest wówczas podawany w formie aerozolu donosowego ok. 5 minut przed planowanym karmieniem.

Jednostką międzynarodową oksytocyny jest taka ilość tego związku, jaka znajduje się w 0,5 mg wyciągu acetonowego z tylnego płata przysadki, czyli III Międzynarodowym Standardzie WHO z 1956 roku. Jedna jednostka międzynarodowa odpowiada 2,2 μg czystej, otrzymanej syntetycznie oksytocyny.

Podanie oksytocyny powinno być stale monitorowane, ze względu na ryzyko (przy zastosowaniu dużych dawek) długotrwałego, tonicznego skurczu macicy, który może prowadzić do jej pęknięcia lub zamartwicy. Oksytocyna nie może być podawana w przypadku mechanicznych przeszkód utrudniających poród, w tonicznych skurczach macicy oraz w zagrażającym pęknięciu macicy. Przeciwwskazaniem jest także ciężkie zatrucie ciążowe i przedwczesne odklejenie się łożyska. Podanie oksytocyny nie jest również wskazane w przypadku poprzecznego ułożenia płodu oraz w ciążach mnogich.

Po podaniu oksytocyny mogą wystąpić takie działania niepożądane, jak skurcze tężcowe macicy czy zaburzenia krążenia maciczno-łożyskowego. Przy stosowaniu dużych dawek istnieje także ryzyko przewodnienia hipotonicznego (zatrucie wodne). Oksytocyna podana kobiecie w III okresie porodu może zmniejszyć też wydalanie moczu i obniżyć ciśnienie tętnicze krwi.

Demoksytocyna jest syntetyczną pochodną oksytocyny (deaminooksytocyna), cechującą się dwukrotnie silniejszym i dłuższym działaniem na mięsień maciczny od naturalnego hormonu. Stosowana jest w postaci tabletek podpoliczkowych w celu przyspieszenia akcji porodowej, w połogu do przyspieszenia inwolucji macicy oraz w celu zwiększenia wydzielania mleka.

LEKI BLOKUJĄCE DZIAŁANIE OKSYTOCYNY

Substancje lecznicze, które wykazują zdolność do hamowania działania oksytocyny są niezbędne w przypadku zagrożenia przedwczesnym porodem. W takiej sytuacji leki hamują skurcze macicy, zmniejszając ryzyko wystąpienia porodu.

Atosiban to pierwszy lek hamujący aktywność oksytocyny i jednocześnie wazopresyny. Otrzymywany jest przez chemiczną modyfikację budowy oksytocyny. Polega ona na deaminacji cysteiny w pozycji 1, dołączeniu grupy O-etyl-D-tyrozyny[D-tyr-(OEt)-] w pozycji 2 oksytocyny, podstawieniu treoniny zamiast glutaminy w pozycji 4 i zastąpienie leucyny przez ornitynę w pozycji 8. Uzyskany w ten sposób związek (1-deamino-2-D-tyr-(OEt)-4thr-8-orn-oksytocyna) charakteryzuje się zdolnością inhibicji receptorów oksytocynowych. Lek nie może być podawany doustnie, ze względu na rozkład przez enzymy trawienne przewodu pokarmowego. Proces eliminacji atosibanu z krwi jest dwuetapowy. W pierwszej, szybkiej fazie okres połowicznego rozkładu wynosi ok. 13 minut, natomiast w drugiej czas półtrwania wynosi ok. 1,5 godziny. Lek dostępny jest w postaci roztworu do wstrzyknięć oraz koncentratu do sporządzania roztworu infuzyjnego.

Wśród przeciwwskazań do zastosowania atosibanu należy wymienić m.in.: wiek ciążowy poniżej 24 lub powyżej 33 tygodni, przedwczesne pęknięcie błon płodowych w ciąży trwającej ponad 30 tygodni, przedporodowy krwotok maciczny, łożysko przodujące lub przedwczesne oddzielenie się łożyska. Lek nie jest też wskazany w przypadku rzucawki lub ciężkiego stanu przedrzucawkowego oraz w podejrzeniu zakażenia wewnątrzmacicznego. Nie bez znaczenia jest też stan samego płodu. Lek nie może być bowiem podany w sytuacji wewnątrzmacicznej śmierci płodu oraz w jakimkolwiek innym przypadku, w którym podtrzymywanie ciąży byłoby niebezpieczne dla życia płodu lub matki. Po podaniu atosibanu mogą u kobiety pojawić się nudności, wymioty, bóle i zawroty głowy, uderzenia gorąca, tachykardia, spadek ciśnienia tętniczego krwi i hiperglikemia.

Źródła:
•    Janiec W. (red.): Farmakodynamika. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2008,
•    Kostowski W., Herman Z. S. (red.): Farmakologia. Podstawy farmakoterapii. PZWL, Warszawa 2010,
•    www.mz.gov.pl.

Autor: Marta Grochowska