Podanie doodbytnicze leków

Najpopularniejszą postacią leku do podania doodbytniczego (per rectum) są czopki. W ten sposób stosowane są jednak także inne formy, takie jak wlewy, mikrowlewki, maści, a nawet kapsułki. W preparatach przeznaczonych do podania doodbytniczego występują zarówno substancje mające wywrzeć działanie miejscowe, jak i środki o działaniu ogólnoustrojowym.

DZIAŁANIE MIEJSCOWE

Czopki o działaniu miejscowym wykorzystywane są głównie w leczeniu stanów zapalnych błony śluzowej odbytu oraz w leczeniu choroby hemoroidalnej. Zawierają one środki ściągające (garbniki, zasadowe sole bizmutu, tlenek cynku, balsam peruwiański) oraz wyciągi roślinne, których zadaniem jest uszczelnienie naczyń krwionośnych. W leczeniu chorób okolicy odbytu wykorzystywane są również związki o działaniu miejscowo znieczulającym (lidokaina, benzokaina), a także środki przeciwbakteryjne i antyseptyczne. U osób cierpiących na wrzodziejące zapalenie jelita grubego stosowane są wlewy doodbytnicze i czopki zawierające mesalazynę i sulfasalazynę, które wykazują działanie przeciwzapalne. Doodbytnicze postaci leków o działaniu miejscowym stosowane są także w zaparciach. Wypróżnianie ułatwiają czopki i wlewki zawierające bisakodyl, glicerol lub stężone roztwory sorbitolu. Pobudzają one motorykę jelita grubego oraz wydzielanie wody i elektrolitów, przez co rozrzedzają masy kałowe. Przeczyszczająco działają także czopki z wodorowęglanem sodu i dihydrofosforanem, po aplikacji których uwolniony zostaje dwutlenek węgla powstały w wyniku reakcji powyższych składników.

DZIAŁANIE OGÓLNE

Ogólne działanie doodbytniczych postaci leku jest możliwe dzięki przenikaniu obecnych w nich substancji leczniczych przez błonę śluzową odbytnicy do krwioobiegu. W ten sposób podawane są leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe (np. metamizol sodowy, paracetamol, kwas acetylosalicylowy), przeciwreumatyczne (np. ibuprofen, diklofenak sodowy, naproksen), przeciwwymiotne (np. metoklopramid, ondansetron), uspokajające (np. fenobarbital, diazepam), przeciwastmatyczne (np. teofilina, aminofilina) oraz rozkurczowe (np. papaweryna, drotaweryna).

ZALETY

Czopki, choć nie są ulubioną formą leków pacjentów, mają wiele zalet w porównaniu do postaci przeznaczonych do podania doustnego (np. tabletek, kapsułek, syropów). Doodbytniczo można podawać substancje lecznicze, które wpływają drażniąco na błonę śluzową przewodu pokarmowego. W doodbytniczych postaciach leku stosowane są także leki, które są rozkładane przez obecne w żołądku enzymy lub pod wpływem niskiego pH (kwas solny). Korzystne jest również ominięcie efektu pierwszego przejścia. Leki podane doodbytniczo w dużej mierze wchłaniane są bezpośrednio do krwioobiegu, omijając wątrobę. Czopki i inne doodbytnicze postaci leku są szczególnie wygodne przy aplikacji środka leczniczego dzieciom, ale nie tylko. Wykorzystywane są bowiem również u osób nieprzytomnych, cierpiących na uporczywe wymioty lub mających problem z przyjęciem leku w formie doustnej ze względu na stan zdrowia. W niektórych przypadkach podanie doodbytnicze pozwala zastąpić bolesne wstrzyknięcia.

Zobacz również:

WADY

Niestety każda postać leku ma też swoje wady. W przypadku form doodbytniczych jest to między innymi mała powierzchnia absorpcji (200 cm2) i mała objętość płynu w odbytnicy, w którym lek jest rozpuszczany. Wchłanianie też jest nie zawsze przewidywalne, gdyż może ograniczać je np. defekacja lub zaparcie. Metabolizm leku może także być zmieniony przez obecne w odbytnicy mikroorganizmy. Nie da się też ukryć, że stosowanie doodbytniczych postaci leku jest dość mało komfortowe dla pacjenta.

PRZECHOWYWANIE

Czopki należy przechowywać w temperaturze nie przekraczającej 25?C, chroniąc przed światłem. Nie powinno się także usuwać bezpośredniego opakowania wcześniej niż bezpośrednio przed użyciem, by chronić czopki przed zetknięciem z powietrzem, które mogłoby przyczynić się do utlenienia podłoża i substancji leczniczej.

JAK STOSOWAĆ

Prawidłowe działanie doodbytniczych postaci leku zależy w dużej mierze od odpowiedniego ich zastosowania.

Czopki

Aplikacja czopków powinna odbywać się w pozycji leżącej na boku. Dolną nogę należy wyprostować, a górną zgiąć. Ręce przed wyjęciem czopka z opakowania najlepiej ochronić rękawiczkami gumowymi lub specjalnymi ochronnymi palcami. Jeśli jest to niemożliwe należy ręce dokładnie umyć przed i po aplikacji. Po odpakowaniu czopka należy odciągnąć górny pośladek w celu odsłonięcia okolicy odbytu i wsunąć czopek do odbytnicy (poza zwieracz odbytu). Po podaniu czopka należy pozostać w pozycji leżącej przez okres ok. 15 minut. Przez kolejną godzinę nie jest też wskazane wykonywanie prac, które wymagają znacznego wysiłku fizycznego. W przypadku zastosowania czopka o działaniu ogólnym należy także powstrzymać przez pewien czas wypróżnienia. Czopki mające na celu leczenie guzków krwawniczych powinny być wprowadzane płycej, tak by można było dotknąć końca czopka opuszką palca. Należy też starać się utrzymać go w tej pozycji przez kilka minut. Dzięki temu substancja lecznicza zostanie uwolniona w miejscu zmian chorobowych.

Przed aplikacją czopów należy także zwrócić uwagę na podłoże na ich skład. Jeśli bowiem podłożem czopkowym jest PEG (polioksyetylenoglikole) należy przed użyciem czopek zwilżyć wodą. Uwolnienie substancji z tego podłoża następuje dopiero po jego rozpuszczeniu, a ten powolny proces zależy z kolei od ilości płynu w odbytnicy. Zwilżenie czopka może zatem przyspieszyć rozpuszczenie PEG i uwolnienie substancji leczniczej, a co za tym idzie – działanie leku. Ponadto ogranicza drażniący wpływ tego podłoża na błony śluzowe odbytnicy.

Maść

Przy stosowaniu maści doodbytniczej należy pamiętać, że jedno opakowanie preparatu powinno być używane wyłącznie przez jedną osobę. Aplikację ułatwia dołączony do produktu aplikator z jednym otworem na końcu lub z wieloma otworami bocznymi. Przed użyciem taki aplikator należy nakręcić na gwint tuby. Następnie niewielką ilość maści wycisnąć i rozprowadzić na końcówce aplikatora. Ułatwi to wprowadzenie go do odbytnicy bez naciskania na tubę. Jeśli mamy do czynienia z aplikatorem z kilkoma bocznymi otworami, po umieszczeniu go w odbytnicy, należy wycisnąć niewielką porcję maści. Aby maść została równomiernie rozmieszczona w dolnej części odbytnicy należy dodatkowo obracać delikatnie tubę z maścią. Gdy korzystamy z aplikatora zakończonego pojedynczym otworem, równomierne rozprowadzenie maści jest zapewnione przez powolne wysuwanie końcówki z odbytnicy i jednoczesne naciskanie tuby, które uwalnia maść. Tubę należy naciskać od końca na jej szersze boki, co zapobiegnie zassaniu zanieczyszczonej maści do aplikatora. Po zastosowaniu aplikator należy dokładnie oczyścić, jednak tylko z zewnątrz, by nie doprowadzić do strat leku.

Marta Grochowska

Źródła:
Jachowicz R. (red.): Farmacja praktyczna. PZWL, Warszawa 2010,
Janicki S., Fiebig A., Sznitowska M. (red.): Farmacja stosowana. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2006,
Jachowicz R. (red.): Receptura apteczna. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2004.