Problem nadużywania środków przeczyszczających

Środki farmaceutyczne stosowane w zaparciach należą do jednych z najczęściej nadużywanych grup leków. Problem z regularnym wypróżnianiem jest bardzo powszechny i dotyczy dużej części społeczeństwa. Szacuje się, że na zaparcia cierpi 25-40% osób w wieku powyżej 65. roku życia, przy czym dotyczą one aż trzykrotnie częściej kobiet.

Wiele osób nawet krótkotrwałe zaburzenie w oddawaniu stolca traktuje jako wskazanie do stosowania środków farmakologicznych. Dodatkowo pokutuje przekonanie, że preparaty przeczyszczające ułatwiają utratę zbędnych kilogramów przez ograniczenie wchłaniania składników odżywczych. W związku z tym środki ułatwiające defekację są stosowane nie tylko przez osoby cierpiące na zaparcia, ale również osoby chcące schudnąć bez wysiłku. Brak świadomości społecznej o faktycznym działaniu leków przeczyszczających prowadzi do częstego ich nadużywania.

Przede wszystkim leki ułatwiające wypróżnianie w żaden sposób nie pozwalają schudnąć. Chwilowa utrata 1-2 kg może być wyłącznie wynikiem usunięcia zalegających w jelicie mas kałowych. Jedynym sposobem na pozbycie się nadwagi jest zastosowanie odpowiedniej diety połączonej z regularnym wysiłkiem fizycznym.

Środki przeczyszczające nie powinny być również stosowane w zaparciach o nieznanej etiologii. Podstawą rozpoczęcia leczenia nie jest bowiem samo rozpoznanie zaparcia, ale określenie jego przyczyny. Środki przeczyszczające nie usuwają bowiem przyczyny problemu z wypróżnianiem, ale wyłącznie ograniczają jego skutki. Ponadto ich długotrwałe stosowanie może dodatkowo nasilić zaparcia. Preparaty te zmniejszają bowiem wrażliwość przewodu pokarmowego i mogą sprawić, że organizm chorego nie będzie w stanie samodzielnie usunąć zalegających mas kałowych bez środka wspomagającego.

Najczęstszymi przyczynami zaparć są błędy dietetyczne, otyłość i siedzący tryb życia. Czynniki te można kontrolować bez stosowania leków. W przypadku nieregularnych wypróżnień będących wynikiem nieodpowiedniego stylu życia preparaty farmaceutyczne pomogą jedynie doraźnie. W dłuższej perspektywie problem zaparć najczęściej ulega nasileniu, gdyż nie została usunięta ich przyczyna.

Należy zatem walkę z zaparciami zacząć od zwiększenia ilości przyjmowanych płynów (2-3 litrów dziennie). Należy również zwrócić uwagę na odpowiedni udział w diecie błonnika, składnika ścian komórek roślinnych. Nie jest on trawiony przez enzymy przewodu pokarmowego, ale chłonie wodę i przyspiesza pasaż jelitowy. Do źródeł błonnika należą owoce (szczególnie suszone), warzywa oraz produkty zbożowe (np. otręby zbożowe, kasze, niełuskany ryż, pieczywo pełnoziarniste).

Dodatkowo można zastosować suplementację preparatami zawierającymi błonnik. Mogą one jednak powodować wzdęcia będące przyczyną gazów powstających w wyniku fermentacji błonnika. Niezbędne jest również dbanie o codziennej porcji ruchu.

Zobacz również:

Niekiedy zaparcia są konsekwencją nieprawidłowości w zakresie czystości i estetyki sanitariatów. Zmiana warunków sanitarnych na lepsze w dużej mierze pozwala na zlikwidowanie problemu. Ważne jest także, by chory przyzwyczaił się do regularnego oddawania stolca. Niestety nie zawsze usunięcie powyższych czynników jest skuteczne. Bywa, że podłożem zaparć są schorzenia w obrębie przewodu pokarmowego.

W takim wypadku konieczna jest dokładna diagnostyka i podjęcie, jeśli to tylko możliwe, odpowiedniego leczenia. Zaparcia mogą również towarzyszyć takim chorobom, jak niedoczynność tarczycy czy depresja. Zmniejszona częstość defekacji należy także do działań niepożądanych niektórych leków. Może być związana ze stosowaniem leków przeciwbólowych (opioidów), na nadkwaśność (alkalizujących zawierających związki glinu), stosowanych w chorobie Parkinsona, trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych, blokerów receptora serotoninowego 5-HT, antagonistów kanału wapniowego, sympatykomimetyków, a także preparatów żelaza czy sukralfatu.

Jeśli domyślamy się, że tak może być w naszym przypadku warto zapytać się prowadzącego nas lekarza o możliwość zmiany stosowanych leków na inne, które nie dają skutków ubocznych w postaci zaparć. Należy także zauważyć, że w niektórych sytuacjach istnieje konieczność skorzystania z porady lekarskiej, na przykład wówczas gdy bez wyraźnej przyczyny zaparcia trwają dłużej niż siedem dni, gdy zaparciom towarzyszy silny ból brzucha oraz gdy w stolcu widoczna jest krew. Do specjalisty powinny się udać również osoby po 40. roku życia, u których wystąpiła nagła zmiana częstości wypróżnień, bez widocznego powodu.

Gdy zastosowanie wszystkich wymienionych zaleceń okazuje się mimo wszystko nieskuteczne, wtedy dopiero można sięgnąć po preparaty przeczyszczające. Ich stosowanie należy jednak ograniczyć do minimum i jak najczęściej zmieniać rodzaj przyjmowanych środków. Jedyną grupą leków przeczyszczających jaką można stosować bez ograniczeń są środki, które zwiększają objętość masy kałowej.

Należą do niej między innymi środki pęczniejące pochodzenia roślinnego (np. nasiona lnu, babki lancetowatej i zwyczajnej, otręby pszenne, karagen, agar) oraz środki osmotyczne (np. siarczan sodu, siarczan magnezu, wodorofosforan sodu, sorbitol, laktuloza). Wynika to z charakteru i sposobu ich działania. Ich stosowanie jednak, podobnie jak preparatów błonnika, może przyczyniać się do powstania nieprzyjemnych wzdęć.

Używanie farmakologicznych preparatów wspomagających wypróżnianie powinno być de facto ograniczone do przypadków, w których stan chorego uniemożliwia aktywność fizyczną lub gdy istnieje konieczność oszczędzania tłoczni brzusznej. Sytuacje takie mają miejsce na przykład u osób unieruchomionych, z przepuklinami oraz w przebiegu zawału serca lub niewydolności mięśnia sercowego.

Korzystanie ze środków przeczyszczających jest również wskazane przed niektórymi badaniami diagnostycznymi oraz w czasie przygotowań do zabiegów w jamie brzusznej. Ponadto są stosowane w leczeniu doustnych zatruć. W tym przypadku znaczenie mają wyłącznie środki osmotyczne, które są obojętne farmakologicznie. Działają one nie tylko poprzez przyspieszenie wydalenia spożytej trucizny. Mogą bowiem ograniczyć także jej wchłanianie z przewodu pokarmowego, gdyż odwracają kierunek przepływu wody przez ściany jelita.

Leków przeczyszczających (także zwiększających objętość mas kałowych) nie można w żadnym wypadku stosować w przypadku nierozpoznanych zaburzeń dotyczących przewodu pokarmowego oraz gdy istnieje (choćby najmniejsze!) podejrzenie o porażenie perystaltyki jelit lub niedrożności jelit.

Ich działanie nie jest bowiem regulowane przez fizjologię, zatem w sytuacji, gdy nie ma możliwości wypróżnienia może dojść do nadmiernego rozciągnięcia ściany jelita, a nawet jej pęknięcia. Szczególną ostrożność powinny zachować osoby cierpiące na przewlekłe stany zapalne w obrębie jamy brzusznej lub miednicy mniejszej oraz kobiety w ciąży. Dotyczy to zwłaszcza środków kontaktowych (aloes, bisakodyl), osmotycznych oraz oleju rycynowego.

Żródła:
•    Kostowski W., Herman Z. S.: Farmakologia. Podstawy farmakoterapii. PZWL, Warszawa 2010,
•    Rutter P.: Opieka farmaceutyczna. Elsevier Urban & Partner, 2006,
•    Jachowicz R. (red.): Farmacja praktyczna. PZWL, Warszawa 2010.

Autor: Marta Grochowska