Przyczyny powstawania obrzęku

Obrzęk, czyli gromadzenie się płynu w przestrzeni śródkomórkowej lub w komórkach tkanek może dotyczyć różnych części ciała. Tak jak różne mogą być miejsca występowania obrzęku (np. opłucnej, osierdzia, skóry) tak różnorodne są też przyczyny jego powstawania.

Swój udział w patomechanizmie gromadzenia się wody w tkankach może mieć m.in. wzrost ciśnienia kapilarnego, zmniejszenie ciśnienia osmotycznego i zwiększenie przepuszczalności ścian naczyń. Powstawanie obrzęku może być też związane z zaburzeniami gospodarki elektrolitowej, zaburzeniami odpływu chłonki albo zwiększoną produkcją czy zmniejszonym rozpadem aldosteronu.

W początkowym odcinku naczyń włosowatych (część tętnicza) płyn znajdujący się w kapilarach przedostaje się do przestrzeni śródmiąższowej. Jest to proces fizjologiczny, wynikający z różnicy ciśnienia osmotycznego między włośniczkami a przestrzenią śródmiąższową. Taka sytuacja prawidłowo nie ma jednak miejsca w środkowym odcinku kapilar, gdyż tam wartości ciśnienia kapilarnego krwi i koloidalnego ciśnienia osmotycznego panującego we włośniczkach są zbliżone.

Przesunięcie objętościowe płynu między przestrzenią zewnątrz- i wewnątrzkomórkową występuje ponownie przy końcu kapilar (część żylna), ale tutaj kierunek przepływu płynu jest odwrotny. Ilość przechodzącego płynu na początku włośniczek i na ich końcu nie jest jednak jednakowa. Większa część płynu pozostaje do przestrzeni międzykomórkowej, skąd jest dalej zbierana przez system naczyń limfatycznych i za pośrednictwem przewodu piersiowego, a następnie wprowadzana ponownie do układu krwionośnego. Obrzęk powstaje w sytuacji, gdy opisany powyżej system przepływu płynu nie funkcjonuje prawidłowo.

Przyczyną może być na przykład zwiększona wartość ciśnienia kapilarnego, czego skutkiem jest zwiększony przepływ płynu do przestrzeni śródkomórkowej. Do zwiększenia ciśnienia hydrostatycznego kapilar może dojść w wyniku długotrwałego przebywania w stojącej lub siedzącej pozycji. Przyczyną takiego stanu może być też rozszerzenie naczyń oporowych lub zwężenie żyłek. Ciśnienie kapilarne zwiększa się także w przypadku znacznego nadciśnienia tętniczego krwi oraz zastoju krwi żylnej w chorobach serca (np. niewydolności prawokomorowej). Zwiększone ciśnienie hydrostatyczne prowadzi też do miejscowych obrzęków związanych z utrudnionym odpływem żylnym (żylaki, zakrzepica żylna).

Zobacz również:

Odwrotny patomechanizm powstawania obrzęków związany jest z obniżeniem ciśnienia onkotycznego białek osocza krwi, na przykład na skutek zbyt małej podaży białek w pożywieniu. Powstałe wówczas obrzęki określane są mianem głodowych. Niedostateczna ilość białek w osoczu krwi może być też wynikiem upośledzenia ich syntezy, np. w ciężkich przewlekłych chorobach wątroby. Przyczyną takiego stanu może być również nadmierna utrata białek. Białka mogą być tracone przez skórę, np. w wysiękowych zapaleniach skóry lub oparzeniach, albo wraz z moczem (białkomocz nerkowy), np. w kłębuszkowym zapaleniu nerek. Do obrzęku spowodowanego niskim ciśnieniem onkotycznym może też dojść na skutek żołądkowo-jelitowej utraty białek, jaka ma miejsce np. w przewlekłych wymiotach czy biegunkach.

Tak jak to zostało wspomniane obrzęki towarzyszą również niektórym zaburzeniom elektrolitowym. Zwykle ich powstanie jest związane ze wzmożonym wchłanianiem zwrotnym sodu. Wraz z sodem w organizmie gromadzi się bowiem woda. Obrzęki tego typu występują m.in. w niewydolności serca, przy przedawkowaniu hormonów kory nadnerczy oraz w zapaleniu kłębuszkowym nerek.

Zaburzony przepływ płynu może być również spowodowany zwiększoną przepuszczalnością ścian naczyń kapilarnych. W warunkach prawidłowych ściana włośniczek jest słabo przepuszczalna dla białek. Jednak w warunkach chorobowych przepuszczalność ta może zostać zaburzona. Białka przenikają wówczas do przestrzeni międzykomórkowej, zwiększając ciśnienie onkotyczne, co pociąga za sobą przesunięcie wody. Uszkodzenie ścian kapilar może towarzyszyć chorobie niedokrwiennej, niedotlenieniu oraz reakcjom zapalnym i alergicznym. Może być też spowodowane działaniem toksyn bakteryjnych czy też szkodliwych czynników chemicznych lub mechanicznych.

Zwiększenie objętości płynu pozakomórkowego może wynikać również z zaburzonego odpływu chłonki, do którego dochodzi chociażby w przypadku bakteryjnego zapalenia węzłów chłonnych. Taka sytuacja może też mieć miejsce przy zaczopowaniu naczyń limfatycznych przez nicienie lub komórki nowotworowe. Inną przyczyną zaburzeń odpływu chłonki mogą być blizny powstałe na skutek operacyjnego usunięcia naczyń lub węzłów chłonnych albo bliznowacenia po napromieniowaniu. Nieprawidłowości odpływu chłonki mogą mieć też charakter wrodzony związany z niewłaściwym przebiegiem naczyń układu limfatycznego. Nie można też zapomnieć o roli mięśni, których czynność wspomaga odpływ chłonki. Przy braku ruchu może zatem dojść do powstania obrzęków. Dowodem na to są obrzęki porażonych lub długotrwale unieruchomionych kończyn.

Duży udział w powstawaniu obrzęków może mieć też wspomniany już aldosteron. Związek ten zaliczany jest to hormonów steroidowych kory nadnerczy. Jeśli występuje w organizmie w nadmiarze, na skutek zwiększonej syntezy lub upośledzonego wydalania, dochodzi do zwiększenia retencji sodu i wody w kanalikach dystalnych nerek. Często mechanizm ten jest dodatkiem do opisanych wyżej przyczyn obrzęków. Zmniejszona objętość krążącego osocza spowodowana nagromadzeniem się płynu w tkankach zwiększa bowiem wydzielanie aldosteronu, co oczywiście sprzyja powstawaniu obrzęków.

Należy zauważyć też fakt, iż w wielu przypadkach obrzęki mają złożony patomechanizm. Na przykład powstawanie puchliny brzusznej u osób z marskością wątroby związane jest zarówno ze zwiększonym ciśnieniem onkotycznym, jak i zmniejszonym ciśnieniem w kapilarach.

Leczenie obrzęków jeśli tylko to możliwe powinno mieć charakter przyczynowy. Zatem w obrzękach sercowych leczona powinna być niewydolność mięśnia sercowego, a w obrzęku wątrobowym – marskość wątroby. W sytuacjach, gdy nie jest to możliwe zawsze skuteczne okazują się leki zwiększające wydalanie jonów sodowych z organizmu. Bardzo ważne jest zatem dodatkowe ograniczenie podaży sodu z pożywieniem, co pozwoli zmniejszyć skłonność do obrzęków.

Autor:

Marta Grochowska

Źródło:

Mutschler E.: Farmakologia i toksykologia – podręcznik. Wyd. II pod red. W. Buczko, MedPharm-Polska 2010.