Roślinne środki przeczyszczające

Zaparcie to przewlekłe (trwające dłużej niż 3 miesiące) zmniejszenie się częstości wypróżnień (rzadziej niż 3 razy w tygodniu). Z problemem zalegania mas kałowych w jelicie grubym i trudnością z ich wydaleniem zmaga się wiele osób. Na zaparcia cierpią częściej kobiety niż mężczyźni.

Ryzyko ich występowania zwiększa się także wraz z wiekiem. Przyczyn rzadkich wypróżnień jest wiele, jednak najczęściej zaparcia spowodowane są niewłaściwym trybem życia (brak aktywności fizycznej, stres, ubogoresztkowa dieta). Leczenie zaparć zależy zatem zacząć od zwiększenia ruchu i modyfikacji sposobu żywienia. Jeśli wprowadzone zmiany nie przyniosą oczekiwanych rezultatów lub jeśli zależy nam na szybszym efekcie warto sięgnąć po preparaty przeczyszczające pochodzenia roślinnego

Sposób działania roślinnych środków przeciw zaparciom zależy od związków czynnych obecnych w danym surowcu.

SUROWCE ŚLUZOWE należą do tzw. masowych środków przeczyszczających. Swoją aktywność zawdzięczają obecności śluzów, które są polisacharydami. Cechą charakterystyczną tych związków jest zdolność do pęcznienia w wodzie, w której tworzą roztwory koloidowe lub żele. Nie są wchłaniane z przewodu pokarmowego, przez co przechodzą do jelita w postaci prawie niezmienionej. Tam pochłaniają wodę, przez co powodują zwiększenie objętości treści jelitowej. Efektem tego jest rozciągnięcie ścian jelita, wzmożenie perystaltyki i ostatecznie ułatwienie wypróżnienia. Poza właściwościami przeczyszczającymi, śluzy działają osłaniająco na błonę śluzową przewodu pokarmowego i zmniejszają stany zapalne.

Preparaty zawierające surowce śluzowe mogą osłabiać działanie przyjmowanych równocześnie leków, przez zmniejszenie lub opóźnienie ich wchłaniania. Inne preparaty lecznicze powinny być przyjmowane 1 h przed śluzowym środkiem przeczyszczającym lub 2 godziny po jego zażyciu.

Przeciwskazania: niedrożność jelit, zwężenia w przewodzie pokarmowym, zaparcia spastyczne, bóle brzucha o nieznanej etiologii (np. przy podejrzeniu zapalenia wyrostka robaczkowego), stany zapalne przewodu pokarmowego oraz nagłe zmiany czynnościowe jelit.

nasiona babki jajowatej zawierają ok. 80% włóknika pokarmowego, rozpuszczalnego i nierozpuszczalnego. Ten pierwszy jest polisacharydem śluzowym wykazującym zdolność do wiązania wody. W lecznictwie wykorzystywane są również łupiny nasienne, które również są bogate w śluz. Nasiona należy popijać dużą ilością wody. Surowiec nie powinien być stosowany u dzieci poniżej 6 roku życia oraz u osób nadwrażliwych.
nasienie babki płesznika jest surowcem mniej zasobnym w śluz w porównaniu do nasion babki jajowatej;
nasienie lnu (siemie lniane) oprócz śluzu zawiera w swoim składzie olej tłusty oraz znaczne ilości białka. Surowiec powinien być przyjmowany z dużą ilością płynu;

Działanie przeczyszczające wykazują również inne surowce bogate w oligo- i polisacharydy. Związki te podobnie jak śluzy, chłonąc wodę zwiększają objętość treści jelitowej i w ten sposób zapobiegają zaparciom. Do takich surowców należą m.in.: agar (żel z krasnorostów), bulwa słonecznika (bogata w inulinę), karagen (otrzymywany z plechy krasnorostów) oraz kłącze perzu zawierające polisacharydy i mannitol.

SUROWCE ANTRACHINONOWE (ANTRANOIDOWE) należą do tzw. drażniących środków przeczyszczających. Antranoidy (glikozydy 1,8-dihydroksyantrazwiązków) nie ulegają resorpcji w przewodzie pokarmowym. Dopiero w jelicie grubym, pod wpływem obecnych tam bakterii, ulegają hydrolizie i redukcji do związków aktywnych – antranoli i antronów. Ich działanie odpiera się na wpływie na receptory obecne w błonie śluzowej jelit. Skutkiem tego jest pobudzenie perystaltyki jelit i skrócenie czasu pasażu treści jelitowej. W zależności od dawki hamują one resorpcję wody i elektrolitów, poprzez blokowanie pompy sodowo-potasowej w nabłonku jelit. Jednocześnie zwiększają wydzielanie chlorków do światła jelita grubego i sekrecję śluzów, co zapobiega zagęszczeniu treści jelitowej. Na skutek ich działania dochodzi do zwiększonego gromadzenia się wody w świetle jelita, zwiększenia objętości mas kałowych i ułatwienia defekacji. Efekt przeczyszczający uzyskuje się po ok. 10 godzinach od przyjęcia preparatu zawierającego antranoidy.

Działania niepożądane

Surowce antarnoidowe mogą powodować nudności, wymioty i skurcze jelit. Przy dłuższym stosowaniu (powyżej 2 tyg.) może dojść do osłabienia perystaltyki jelit i wtórnych zaparć. Skrócenie pasażu jelitowego może z kolei upośledzić wchłanianie składników odżywczych (witamin i soli mineralnych) i prowadzić do niedoborów. W wyniku hamowania aktywności ATP-azy sodowo-potasowej mogą wystąpić zaburzenia gospodarki elektrolitowej (głównie hipokaliemia). Przyjmowanie preparatów zawierających antranoidy wiąże się również z ryzykiem zmniejszenia masy ciała.

Przeciwskazania: niedrożność przewodu pokarmowego, niezdiagnozowane bóle brzucha, wymioty, ostre stany zapalne jelit, wiek poniżej 12 roku życia.

Surowce antrachinonowe mogą powodować krwawienia i skurcze mięśniówki gładkiej miednicy małej. Z tego względu są przeciwskazane w ciąży (zwłaszcza w pierwszym trymestrze) - ryzyko poronienia. Nie powinny być również stosowane przez kobiety karmiące, gdyż związki czynne przechodzą w niewielkim stopniu do mleka i teoretycznie mogą powodować biegunkę u dziecka. Ponadto nie są wskazane w trakcie menstruacji, ponieważ mogą nasilić krwawienie miesięczne.

kora kruszyny działa przeczyszczająco dzięki obecności takich antranoidów, jak glukofrangulina i frangulina. Ponadto wzmaga wydzielanie żółci i wykazuje słabe właściwości przeciwbakteryjne;
korzeń i kłącze rzewienia zawiera do 3% antranoidów (głównie antrachinonów: reina, emodyna i ich glikozydy). Przeczyszczająco działa dopiero w większych dawkach (1,5-5 g). W mniejszych (do 0,3 g) wykazuje właściwości ściągające i przeciwbiegunkowe. Przeciwstawne działanie, zależne od dawki, wynika z obecności dwóch grup związków – garbników (działanie zapierające) i antranoidów (działanie przeczyszczające). Surowiec działa także żółciopędnie oraz pobudza wydzielanie soku żołądkowego i śliny;
alona - stężały sok z aloesów (Aloesu uzbrojonego lub zwyczajnego), swoje działanie przeczyszczające zawdzięcza głównie aloinie. Poza ułatwieniem wypróżnienia alona działa przeciwbakteryjnie, przeciwwirusowo i przeciwgrzybiczo. Zwiększa także wydzielanie soku żołądkowego i żółci;
liść i owoc senesu - surowiec jest pozyskiwany z senesu wąskolistnego i ostrolistnego. Bogatszym źródłem antrazwiązków są owoce;
kora szakłaku amerykańskiego zawiera 6-12% związków antranoidowych.

OLEJ RYCYNOWY jest środkiem drażniącym śluzówkę jelita cienkiego. Zwiera glicerydy kwasu rycynowego, które pod wpływem lipazy trzustkowej i kwasów trzustkowych ulegają hydrolizie. Uwolniony kwas rycynolowy drażni jelito cienkie, przez co zwiększa przenikanie wody do światła jelita. Zwiększenie objętości mas kałowych i pobudzenie perystaltyki sprawiają, że do wypróżnienia dochodzi już po ok. 4 godzinach od przyjęcia środka. Olej rycynowy podobnie jak surowce antranoidowe jest przeciwskazany w ciąży. Ponadto może utrudniać wchłanianie rozpuszczalnych w tłuszczach witamin (A, D, E i K).

Marta Grochowska

Źródła:
1. Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworok J. (red.): Fitoterapia i leki roślinne. PZWL, Warszawa 2007,
2. Matławska I. (red.): Farmakognozja. AM Poznań 2008.