Roślinne środki uzależniające

Rośliny są wspaniałym źródłem pokarmu, surowców leczniczych, drewna, włókien, papieru i kauczuku. Zmniejszają również zanieczyszczenie powietrza i wiążą dwutlenek węgla, co bardzo korzystnie wpływa na cały ziemski ekosystem. Nie bez znaczenia są także ich walory ozdobne. Rośliny mają jednak też swoją ciemną stronę...

Niektóre z nich dostarczają bowiem substancji szkodliwych, których przyjmowanie może prowadzić do uzależnienia (toksykomanii). Według WHO wyróżnia się 8 typów toksykomanii (morfinowa, barbituranowo- alkoholowa, kokainowa, konopi indyjskich, amfetaminowa, katy, halucynogenów i lotnych rozpuszczalników), z czego połowa jest związana z substancjami roślinnymi.

Toksykomania morfinowa

Ten typ uzależnienia wywołany jest przez alkaloidy należące do opiatów, czyli substancji narkotycznych występujących w opium. Opium, zwany inaczej makowcem lub laudanum jest niczym innym jak wysuszonym sokiem mlecznym, uzyskanym w wyniku nacięcia niedojrzałych makówek maku lekarskiego (Papaver somniferum).

W swoim składzie zawiera nawet 25% alkaloidów:

pochodne fenatrenowe - morfinę (13-23%), kokainę, kodeinę, tebainę, pseudomorfinę,
pochodne izochinolinowe - papawerynę, narkotynę, narceinę, laudaninę i in. (w sumie ponad 40 różnych związków alkaloidowych).

Występują one w soku mlecznym wszystkich organów rośliny, z wyjątkiem nasion. Związkiem najsilniej uzależniającym jest morfina, a w słabszym stopniu kodeina i narkotyna. Substancje wykorzystywane w lecznictwie (morfina i kodeina) należą do grupy narkotycznych leków przeciwbólowych. Wszystkie, choć z różną siłą, wpływają na ośrodki korowe i podkorowe mózgu (depresyjnie) oraz rdzeń kręgowy (pobudzająco).

Wykorzystywane już w starożytności działanie opium wynika z addycyjnego działania jego składników. Alkaloidy fenantrenowe działają przeciwbólowo, narkotycznie, przeciwkaszlowo i depresyjnie na ośrodek oddechowy. To one powodują rozwój tolerancji i uzależnienia. Alkaloidy izochinolinowe działają przede wszystkim rozkurczająco na mięśnie gładkie jelit, dróg żółciowych i moczowych. W związku z tym opium znajdywało dawniej zastosowanie jako środek przeciwbólowy w kamicy dróg żółciowych i moczowych.

Morfina została wyizolowana z opium dopiero w 1806 roku przez Sartürnera, który sam uzależnił się od tej substancji. Swoją nazwę zawdzięcza nasennemu działaniu - od imienia greckiego boga snu - Morfeusza. Jej działanie jest wynikiem łączenia się z receptorami opioidowymi, głównie podtypu μ, znajdujących się w części nadrdzeniowej ośrodkowego układu nerwowego.

W efekcie morfina działa nie tylko przeciwbólowo, ale także powoduje zwolnienie oddechu, zwężenie źrenic i zahamowanie perystaltyki jelit. Wpływ na receptory к wywołuje natomiast działanie przeciwbólowe na poziomie rdzenia kręgowego, zaburzenia nastroju, depresję i objawy podobne do psychoz. Na percepcję bólu wpływa również pobudzenie receptorów δ. Morfina poprzez działanie kurczące na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego i kurczenie zwieraczy przyczynia się do powstawania zaparć. Pobudza także wydzielanie wazopresyny co hamuje diurezę. Może również powodować rozkurcz naczyń krwionośnych, spadek ciśnienia krwi i skurcz oskrzeli poprzez uwolnienie histaminy.

Przyjmowanie morfiny powoduje wykształcenie się tolerancji na tę substancję. Sprawia ona, że osoby uzależnione (jak i stosujące morfinę jako lek przeciwbólowy) są zmuszone do przyjmowania coraz większych dawek, w celu uzyskania tego samego efektu. Wrażliwość receptorów ośrodka oddechowego nie ulega jednak zmianie. Przedawkowanie może zatem przyczynić się do zatrzymania oddechu i śmierci.

Zobacz również:

Przewlekłe przyjmowanie morfiny prowadzi do fizycznego i psychicznego uzależnienia. Pojawiają się zmiany zwyrodnieniowe narządów miąższowych, okresowe zwężenie źrenic (tzw. szpilkowate źrenice), suchość błon śluzowych jamy ustnej i wysuszenie skóry. Organizm jest wyniszczony, wychudzony, a obniżenie odporności dodatkowo przyczynia się do rozwoju różnych infekcji oraz próchnicy zębów.

Zmianie ulega także charakter, co często powoduje problemy w kontaktach z rodziną i resztą społeczeństwa. Kobiety mogą mieć również zaburzony cykl miesiączkowy, a u mężczyzn morfina może spowodować impotencję. Odstawienie morfiny wywołuje tzw. zespół abstynencji (odstawienia), objawiający się bardzo nieprzyjemnymi doznaniami, takimi jak zaburzenia żołądkowo-jelitowe, gorączka, dreszcze, poty, przyspieszony oddech, problemy ze snem, drżenie oraz rozszerzenie źrenic.

Półsyntetycznym opioidem, otrzymywanym w wyniku acetylacji morfiny jest heroina. Działa ona jeszcze silniej uzależniająco i porażająco na ośrodek oddechowy. Kodeina, występująca naturalnie w opium, jest związkiem rzadziej prowadzącym do uzależnień. Zatrucia ostre mogą jednak prowadzić do zgonu na skutek zatrzymania oddechu. Kodeina w postaci fosforanu jest częstym składnikiem leków przeciwkaszlowych.

Toksykomania kokainowa

Kokaina jest alkaloidem wyizolowanym w 1860 roku z liści krasnodrzewu pospolitego (Erythroxylon coca), rosnącego dziko w Peru i Chile w Andach, na wysokości 1000-3000 m n.p.m. 24 lata później została wprowadzona do lecznictwa jako środek miejscowo znieczulający w okulistyce, a następnie była wykorzystywana także do znieczulenia infiltracyjnego. Jej toksyczność i właściwości uzależniające spowodowały ostatecznie wycofanie w Polsce kokainy z lecznictwa.

Związek ten bardzo łatwo wchłania się z błon śluzowych, dlatego najczęstszym sposobem zażywania kokainy jest jej wciąganie przez nos. Kokaina może być jednak przyjmowana także dożylnie, palona i wciągana ustami. Działanie ośrodkowe powoduje poprawę samopoczucia, podniecenie, gadulstwo i zwiększenie pewności siebie. Dodatkowo znika zmęczenie i uczucie głodu. Niestety to są jedyne dobre strony kokainy. Powoduje ona bowiem szybkie uzależnienie psychiczne oraz może doprowadzić do porażenia ośrodka oddechowego i zapaści.

W przewlekłym zatruciu kokainą wyróżnia się III fazy:

I - objawy przypominają upojenie alkoholowe, następuje poprawa nastroju, rozkosz, skłonność do wylewnych rozmów, wzmożona wydolność fizyczna i psychiczna, zaburzenie myślenia abstrakcyjnego oraz bezkrytycyzm,

II - pojawia się pobudzenie erotyczne, niepokój, uczucie strachu, drażliwość, wrażenia zmysłowe są spotęgowane, osoby stają się nieufne i podejrzliwe, poczucie zagrożenia wywołuje potrzebę obrony, co często przyczynia się do brutalności i kolizji z prawem,
III - często występuje depresja, gorączka, dreszcze, zlewne poty, podwyższone ciśnienie krwi i zaburzenia snu, źrenice się rozszerzają, pojawia się też silne uczucie swędzenia skóry lub tkanki podskórnej, obniża się odporność, co przyczynia się do powstawania ropni skóry.

Osoby uzależnione są często wychudzone, blade, cierpią na zwroty głowy i częste wymioty. Możliwy jest także rozwój tolerancji, która sprawia, ze uzależnieni zaczynają sięgać po coraz większe dawki, nawet przekraczające dawkę śmiertelną - 100mg. Przedawkowanie kokainy może spowodować nagły zgon sercowy, w wyniku zaburzenia komorowego rytmu serca.

Toksykomania konopi indyjskich (haszyszowa)

Konopie indyjskie (Cannabis sativa var. indica), występujące w strefach tropikalnych, subtropikalnych i umiarkowanych, głównie w Indiach, Iranie, Afganistanie i Meksyku są źródłem kanabinoidów. Związki te mają charakter żywic i obecne są w gruczołach znajdujących się na kwiatostanach oraz na górnych liściach rośliny. Niektóre z kanabinoidów mają właściwości halucynogenne (kanabinole), należą do nich: tetrahydrokanabinol (THC), kanabinol (CBN) kanabidiol (CBD) oraz kwas kanabidiolowy (CBDA).

Surowiec stosowany może być w formie:

marihuany - mieszaniny suchych, górnych liści i kwitnących szczytów żeńskich kwiatów konopi indyjskich,
haszyszu - żywicy wydzielanej przez żeńskie kwiatostany,
oleju haszyszowego - otrzymywanego z haszyszu.

Najwięcej tetrahydrokanabinolu występuje w oleju haszyszowym, a najmniej w marihuanie. Konopia indyjska zażywana jest poprzez palenie tzw. skrętów. THC działa na organizm przede wszystkim na skutek pobudzania receptorów kanabinoidowych CB1, znajdujących się w tkance nerwowej i CB2, obecnych w komórkach układu odpornościowego.

Kanabinole początkowo wywołują stany euforyczne, zadowolenie, gadulstwo i odprężenie. W następnej fazie zażywania powstają halucynacje, nadwrażliwość na zapachy, smaki, dźwięki, obrazy, wyostrzenie doznań seksualnych oraz zaburzenie odczuwania czasu i odległości. Konopie indyjskie powodują uzależnienie psychiczne, a przewlekłe stosowanie może skutkować m.in. stanami zapalnymi oskrzeli, bólem gardła i kaszlem. Obserwowane są częstomocz, bladość skóry i przekrwienie spojówek.

Osoba uzależniona może popadać w stany apatyczne, depresję, miewa problemy z pamięcią. Nałóg prowadzi często do zobojętnienia uczuciowego i izolacji społecznej. Dym powstający w wyniku spalania konopi jest bardzo toksyczny, przez co dodatkowo konopie zwiększają ryzyko zachorowań na nowotwory, Do tej pory nie opisano jednak przypadków zgonu w wyniku przedawkowania.

Toksykomania halucynogenów

Halucynogeny są najczęściej substancjami pochodzenia syntetycznego. Występują jednak także halucynogeny naturalne. Do najbardziej powszechnych należą meskalina (pejotl), otrzymywana z kaktusa meksykańskiego (Lophophora Williamsii) i psylocybina, której źródłem jest grzyb, łysiczka meksykańska (Psilocybe mexicana). Powodują one, jak wszystkie halucynogeny objawy psychotyczne w postaci halucynacji, omamów i wizji.

Do innych roślinnych halucynogenów zaliczane są m.in.: dimetylotryptamina, harmina, bufetenina, ibogaina, skopolamina i hyoscyjamina.

Poza wymienionymi typami toksykomanii, należy wspomnieć także o najbardziej powszechnej substancji uzależniającej, pochodzenia roślinnego, jaką jest nikotyna. Ten silnie trujący alkaloid otrzymywany jest z tytoniu szlachetnego (Nicotiana tabacum).

Źródła:
Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworok J.: Fitoterapia i leki roślinne. PZWL, Warszawa 2007
Kostowski W., Herman. S.Z.: Farmakologia. Podstawy farmakoterapii. PZWL, Warszawa 2010.
Janiec W.: Farmakodynamika. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2008.

Autor: Marta Grochowska