Smog – czym jest, w jaki sposób oddziałuje na nasze zdrowie i jak się przed nim chronić

Czyste powietrze jest jednym z najważniejszych czynników niezbędnych do życia - aby funkcjonować, potrzebujemy określonej ilości tlenu, pierwiastka biorącego udział w przemianach metabolicznych wszystkich istot żywych. Bez niego wytworzenie energii byłoby po prostu niemożliwe.

Jednak co się dzieje, gdy razem z tlenem pobierane są z powietrza również składniki szkodliwe? Czym tak naprawdę jest smog i jak możemy sobie radzić, by móc oddychać spokojnie, bez ciągłego niepokoju o stan naszego zdrowia? Warto zainteresować się tym tematem - połowa europejskich miast najbardziej zagrożonych smogiem leży bowiem w Polsce.

Co to jest smog?

Powietrze - mówiąc najogólniej - jest mieszaniną gazów (w znakomitej większości azotu oraz tlenu) i tak zwanych „składników zmiennych”, do których należą szkodliwe gazy, jak ozon czy dwutlenek siarki (potocznie zwane spalinami), zawiesiny zawierające składniki mineralne (wszelkiego rodzaju pyły) oraz składniki organiczne, między innymi drobnoustroje czy alergeny.

Słowo „smog” jest zlepkiem dwóch słów wywodzących się z języka angielskiego - smoke (dym) i fog (mgła). W swojej fizycznej formie smog przypomina żółtawą mgłę nasycającą powietrze wonią dymu z ogniska, w którym palone są śmieci (intensywność zapachu zależna jest od stężenia zanieczyszczeń). Smog powstaje głównie przy bezwietrznej pogodzie i dużej wilgotności powietrza.

Największym problemem, jeżeli chodzi o jakość powietrza, zwłaszcza w aglomeracjach miejskich oraz dużych miastach będących ośrodkami przemysłowymi o wysokim zagęszczeniu ludności i dużej liczbie samochodów, są pyły zawieszone - PM10 i PM2,5. Ich nazewnictwo (PM - ang.particulate matter) związane jest z wielkością cząsteczek mineralnych zawartych w chmurze pyłowej.

PM10

Jest to drobny pył, którego średnica cząsteczek wynosi poniżej 10 mikrometrów. W jego skład wchodzą głównie cząsteczki nieorganiczne - metale ciężkie oraz toksyny, takie jak m.in. benzo(a)piren. Pył PM10 przedostaje się do organizmu człowieka głównie poprzez drogi oddechowe, rzadziej, szczególnie w przypadku skażenia metalami, poprzez układ pokarmowy w wyniku spożywania zakażonej żywności. Pył ten kumuluje się głównie w górnych drogach oddechowych, ale przenika także do płuc.

Dobowe dopuszczalne stężenie pyłu PM10 w Polsce to 50µg/m³. Kiedy poziom ten przekroczy 200µg/m³, władze mają obowiązek informować mieszkańców zanieczyszczonego obszaru o zagrożeniach wynikających z zaistniałego stanu rzeczy oraz sugerować ograniczenie aktywności fizycznej poza domem - szczególnie jeżeli chodzi o osoby mające problemy z układem oddechowym. Poziom alarmowy występuje, kiedy stężenie pyłu PM10 przekroczy 300µg/m³. Oznacza to, że jakość powietrza jest bardzo zła i należy bezwzględnie ograniczyć przebywanie na otwartym terenie.

PM2,5

Podobnie jak PM10, PM2,5 jest pyłem drobnym. Jego cząsteczki są wielkości poniżej 2,5 mikrometra średnicy. Zwykle składa się z reaktywnych związków organicznych i powstaje w wyniku przemian związków chemicznych występujących w środowisku - także tych toksycznych (jak np. dwutlenek siarki). PM2,5 jest jednym z najbardziej szkodliwych składników smogu - do naszego organizmu dostaje się poprzez układ oddechowy, osiada w najgłębszych partiach płuc i nie tylko kumuluje się w nich, ale również przedostaje się stamtąd do krwiobiegu, wpływając negatywnie na funkcjonowanie całego naszego organizmu.

Jeżeli chodzi o dopuszczalny poziom średniorocznego stężenia PM2,5 w powietrzu, mieści się on w przedziale 20 -25µg/m³.

Wpływ smogu na zdrowie

Nasze zdrowie i ogólne dobre samopoczucie zależą od wielu czynników. Jednym z najistotniejszych jest bez wątpienia jakość wdychanego przez nas powietrza. Najczęściej występującymi objawami niedotleniania organizmu (pojawiającego się także w konsekwencji oddychania zanieczyszczonym powietrzem) są: brak energii, zmęczenie, częste bóle głowy, problemy z koncentracją i ogólny spadek odporności organizmu. Jednak w przypadku długotrwałego narażenia na zanieczyszczenia powietrza, zagrożeń dla zdrowia jest dużo więcej, są poważniejsze i mogą być znacznie odłożone w czasie.

Do grup najbardziej narażonych na negatywny wpływ zanieczyszczonego powietrza należą przede wszystkim osoby z chorobami układu oddechowego, układu krążenia oraz cukrzycą. Ponadto także dzieci, kobiety w ciąży, ludzie starsi oraz wszystkie osoby, które ze względu na swoją aktywność fizyczną lub zawodową narażone są na długotrwałą i intensywną ekspozycję na smog.

Benzo(a)piren jako toksyczny składnik smogu

Benzo(a)piren to bardzo szkodliwa substancja występująca w smogu. Stanowi związek chemiczny powstający w wyniku spalania - wydzielają go samochody, uwalnia się podczas palenia papierosów, a przede wszystkim jest wynikiem spalania węgla (zwłaszcza zanieczyszczonego lub niskiej jakości) oraz tworzyw sztucznych w piecach i kotłach przydomowych.

Benzo(a)piren jest substancją kancerogenną, niezwykle szkodliwą dla zdrowia. Ponadto jako związek chemiczny mający zdolność przenikania do gleby, wody i żywności, znajduje się w środowisku nie tylko w czasie wzmożonej emisji (np. w sezonie grzewczym), ale krąży w przyrodzie, nieustannie zanieczyszczając coraz to nowsze obszary.

Oddziaływanie pyłów zawieszonych na zdrowie

Jeżeli chodzi o zdrowotne konsekwencje wdychania pyłów zawieszonych (zwłaszcza długotrwałego) istnieje cały szereg chorób, których możemy nabawić się przez smog.

Przy krótkotrwałej ekspozycji na zanieczyszczone powietrze narażony jest głównie układ oddechowy - zaostrzają się objawy chorób z nim związanych, częstsze są ataki astmy oraz infekcje górnych i dolnych dróg oddechowych. Pyły nie tylko osłabiają ogólną odporność organizmu, ale również działają drażniąco na śluzówkę. Wdychanie pyłów negatywnie oddziałuje również na układ sercowo-naczyniowy - zwiększa ryzyko zakrzepicy, zawału lub niewydolności serca, częściej pojawiają się również zaburzenia rytmu serca.

Długotrwałe wdychanie smogu może mieć znacznie poważniejsze konsekwencje dla naszego zdrowia. Oprócz wszystkich negatywnych skutków krótkotrwałej ekspozycji na zanieczyszczenia, pojawiają się nowe - na czele z wzrostem zachorowań na nowotwory. Rośnie również ryzyko wcześniejszego porodu u kobiet w ciąży, a także niskiej wagi urodzeniowej dzieci. Co więcej, wzrasta wskaźnik umieralności w populacji osób narażonych na długotrwałe oddychanie smogiem.

Ochrona przed smogiem

Wydawałoby się, że przed zanieczyszczonym powietrzem nie ma ucieczki. W końcu, mimo oczywistego ryzyka, nie możemy przestać oddychać. Istnieją jednak sposoby, które w mniejszym lub większym stopniu chronią nas przed smogiem lub poprawiają jakość powietrza wokół.

Zapobieganie smogowi

Przede wszystkim nie można zapominać, że smog w dużej mierze jest produkowany przez nas samych. Nadmierne i nieprzemyślane używanie samochodu czy nieodpowiedzialne palenie w piecu sprawiają, że dusimy się na własne życzenie. W obliczu ogromnego problemu jakim smog jest obecnie, powinniśmy w pierwszej kolejności przeanalizować własne zachowanie i spróbować zmodyfikować je w taki sposób, aby nie szkodzić społeczeństwu i, oczywiście, sobie. Jak wynika z badań w Polsce około 80% toksycznych zanieczyszczeń powietrza powstaje właśnie na skutek nieodpowiedzialnego opalania niskiej jakości węglem czy śmieciami oraz używania przestarzałych kotłów nie spełniających standardów emisji zanieczyszczeń. Władze wielu miast (w tym bardzo aktywnie władze miasta Krakowa) prowadzą akcje edukujące mieszkańców oraz wdrażają programy dofinansowania ze środków publicznych wymiany przestarzałych pieców.

Uzdatnianie powietrza

Smog nie jest jedynie kwestią warunków zewnętrznych - w okresie dużego zanieczyszczenia także powietrze w naszych domach staje się szkodliwe. Istnieją jednak sposoby oczyszczania tego powietrza i uzdatniania go.

Pierwszą możliwością jest wprowadzenie do swojego domowego otoczenia roślin doniczkowych. Istnieje kilka gatunków, które świetnie filtrują nawet znacznie zanieczyszczone powietrze. Należą do nich między innymi skrzydłokwiat, epipremnum złociste, zielistek czy wężownica.

Innym sposobem jest używanie mechanizmów filtrujących w domowych systemach wentylacyjnych lub mobilnych urządzeniach uzdatniających powietrze. Na rynku dostępnych jest również wiele filtrów usuwających wszelkiego rodzaju skażenia. Najskuteczniejsze i najbardziej rekomendowane są filtry HEPA (High Efficiency Particulate Air), które pochłaniają 99% wszystkich zanieczyszczeń - w tym pyłów, bakterii, wirusów, alergenów i innych. Warte uwagi są również filtry węglowe, zbudowane z aktywnego węgla pochłaniającego lotne substancje toksyczne oraz zapachy.

Maski przeciwsmogowe

Oczywiście, w przypadku długotrwałego smogu, większość z nas nie może pozwolić sobie na przeczekanie go w domu. Na pomoc przychodzą maski z filtrem. Obecnie wobec zwiększonej świadomości o szkodliwości smogu i pogłębiającego się kryzysu smogowego w wielu polskich miastach, na rynku pojawiło się kilka firm oferujących wysokiej jakości maski filtrujące powietrze.

Różnorodność masek przeciwsmogowych jest ogromna. W zależności od indywidualnych preferencji możemy zdecydować się na maskę jednorazową lub taką, w której filtr można wymieniać. Te pierwsze wyrzuca się po zużyciu filtra, a ich cena waha się od kilku do kilkunastu złotych. Natomiast maski wielokrotnego użytku to już wydatek rzędu kilkuset złotych, do czego doliczyć należy jeszcze koszt filtrów, które trzeba regularnie wymieniać. Jednak takie maski są nam w stanie posłużyć przez lata. Co więcej, maski z wymiennym filtrem można kupić w przeróżnych wariantach zarówno kolorystycznych, jak i funkcjonalnych, odpowiednich zarówno dla kobiet i osób ceniących elegancję, jak i sportowców, dla których najważniejsza jest wygoda i możliwość swobodnego oddychania.

Jeżeli chodzi o specyfikę masek, warto zwrócić uwagę na używany w nich filtr - powinien być zdolny zatrzymać cząsteczki mniejsze od pyłu PM2,5, a także posiadać warstwę z węglem aktywnym, która dodatkowo chroni przed szkodliwym działaniem spalin. Maska powinna mieć odpowiedni rozmiar oraz możliwość regulacji zapięcia - tak, żeby można było ją dopasować, ponieważ aby dobrze filtrować powietrze, maska musi maksymalnie przylegać do twarzy.

Autor: Małgorzata Nowak