Soki jako postać leku roślinnego
Soki (Succi) to płynna postać leku roślinnego otrzymywana ze świeżych surowców. Dzięki wykorzystaniu świeżych roślin, soki cechują się nie tylko odpowiednią jakością, ale także obecnością właściwego dla danego surowca zespołu substancji czynnych.
Surowcami wykorzystywanymi do produkcji soków są zielone części nadziemne roślin, owoce lub części podziemne (kłącze, korzeń, cebula). W celu otrzymania soku komórkowego obecnego w surowcu, poddaje się go wyciskaniu w prasie, najczęściej wysokociśnieniowej prasie hydraulicznej. Uprzednio jednak surowiec jest dokładnie myty i rozdrabniany, co ułatwia dokładniejsze oddzielenie soku od tkanki roślinnej. Uzyskany sok jest z reguły mętny, w wyniku obecności związków wielkocząsteczkowych o charakterze koloidów, takich jak białka czy pektyny. W celu uzyskania klarownego roztworu, sok poddawany jest przesączaniu lub odwirowaniu, które pozwala oczyścić go z cząstek zanieczyszczeń mechanicznych. Niezbędne jest także przeprowadzenie procesu klarowania. Jego przebieg (na zimno lub w podwyższonej temperaturze) zależy od znajdujących się w soku substancji balastowych i substancji leczniczych.
Soki termolabilne nie mogą być poddawane działaniu podwyższonych temperatur. Odbalastowanie polega zatem na pozostawieniu soku na pewien czas w chłodnym miejscu, w celu sedymentacji substancji balastowych. Następnie sok jest ponowienie sączony. Soki, które są termostabilne klarowane są poprzez krótkotrwałe ogrzanie do temperatury 80?C. Działanie wysokiej temperatury koaguluje białko oraz wytraca takie substancje, jak błonnik, chlorofil czy garbniki. Wytrącone związki są oddzielane przez sączenie. Ogrzanie soku powoduje także częściowe unieczynnienie enzymów.
Obecne w sokach pektyny, poprzez zdolność do wiązania dużych ilości wody, zmniejszają wydajność wyciskanego soku. Dodatkowo ogrzewane z cukrem lub po dodaniu alkoholu wykazują właściwości żelujące. Z tych powodów ich obecność w sokach nie jest wskazana. Soki bogate w pektyny owocowe są zatem klarowane, przy użyciu esterazy i glikozydazy, które są enzymami hydrolizującymi.
Obecnie klarowanie lub odbalastowanie bywa przeprowadzane również techniką tzw. odwróconej osmozy. Jest ona wykorzystywana szczególnie w przypadku produktów wrażliwych na działanie podwyższonej temperatury. Metoda ta pozwala dodatkowo na zagęszczenie soku. Możliwe jest także otrzymanie produktu czystego mikrobiologicznie, dzięki odpowiedniemu doborowi błony. Ponadto technika membranowa jest bardzo selektywna i energooszczędna.
Soki są gotową postacią leku, ale mogą być także wykorzystywane do wytwarzania innych preparatów, np. syropów czy proszków. Te ostatnie otrzymuje się w wyniku suszenia rozpyłowego zagęszczonych soków, najczęściej uzyskanych z surowców witaminowych lub charakteryzujących się dużymi walorami smakowymi. Soki stosowane są także jako tzw. corrigens, czyli środek poprawiający smak i barwę, wielu innych postaci leków. Jako dodatek znalazły zastosowanie również w przemyśle spożywczym.
Zobacz również:
Odpowiednio przygotowane i przechowywane soki są trwałą postacią leku. Ich trwałość wynosi zwykle od 6 do 12 miesięcy. Po otwarciu opakowania powinny być jednak zużyte w ciągu 7 dni.
Odrębną grupą soków są tzw. soki stabilizowane (Succi stabilisatae). Również otrzymywane są ze świeżych surowców roślinnych, które jednak poddawane są uprzednio wstępnemu unieczynnieniu enzymów. Jako inhibitor enzymów stosowany jest najczęściej alkohol etylowy. W przemyśle stosowane są jednak także opatentowane receptury wykorzystujące odpowiednie substancje chemiczne, np. kwas fumarowy, kwas winowy. W celu stabilizacji świeży, oczyszczony i rozdrobniony surowiec umieszczany jest w autoklawie i poddawany działaniu par stężonego alkoholu etylowego, pod ciśnieniem 200 kPa. Proces ten trwa od 2 do 4 godzin. Następnie z stabilizowanego surowca otrzymuje się sok, w wyniku maceracji odpowiednim rozpuszczalnikiem, którym jest w tym wypadku alkoholowy płyn uzyskany po stabilizacji, 96% etanol i woda, w odpowiednich proporcjach. Zastosowany w maceracji roztwór ma zapewnić stężenie etanolu w ostatecznym produkcie na poziomie 25-30%. Czas trwania maceracji zależy od rodzaju surowca (korzeń, kłącze, ziele) oraz charakteru chemicznego substancji czynnych. Otrzymany w wyniku maceracji płyn ekstrakcyjny zbierany jest przez odciekanie. Dodatkowy płyn wyciągowy uzyskuje się przez prasowanie surowca. Oba płyny są łączone i poddawane procesowi odbalastowania. Polega on na sedymentacji makrocząstek w wyniku leżakowania, którego czas jest różny, w zależności od preparatu. Gotowy sok jest następnie przesączany i rozlewany do butelek.
Przykłady soków:
Sok z korzenia łopianu (Bardanae succus) wykazuje działanie odtruwające, zalecany jest zatem w zaburzeniach przemiany materii oraz chorobach wątroby i woreczka żółciowego. Stosowany jest również w nieżytach przewodu pokarmowego.
Sok z liści brzozy (Betulae succus) pobudza przesączanie w kłębuszkach nerkowych, przez co działa moczopędnie. W obrębie dróg moczowych działa także przeciwzapalnie i przeciwbakteryjnie. Wykorzystywany jest głównie w chorobach układu moczowego - chorobach nerek, stanach zapalnych i bakteryjnych dróg moczowych oraz w kamicy moczowej. Stosowany jest również w chorobie reumatycznej, dnie moczanowej oraz chorobach dermatologicznych, np. łuszczycy, trądziku.
Sok z ziela jeżówki purpurowej (Echinaceae succus) wykazuje działanie immunostymulujące - podwyższa odporność. Znajduje zatem zastosowanie w profilaktyce i leczeniu zakażeń bakteryjnych i wirusowych. Stosowany jest m.in. w grypie, przeziębieniu oraz stanach zapalnych dróg oddechowych.
Sok z kwiatów i liści podbiału (Farfarae succus) działa łagodząco i wykrztuśnie w chorobach układu oddechowego. Stosowany jest głównie w nieżytach górnych dróg oddechowych objawiających się kaszlem.
Sok z ziela dziurawca (Hyperici succus) działa rozkurczająco na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego i dróg żółciowych. Stosowany jest w zapaleniu oraz osłabieniu funkcji wątroby, stanach zapalnych woreczka i dróg żółciowych oraz nieżytach przewodu pokarmowego, głównie żołądka i jelit.
Sok z ziela babki lancetowatej (Plantagini succus) wykazuje działanie wykrztuśne. Ponadto rozkurcza mięśnie gładkie górnych dróg oddechowych oraz działa bakteriostatycznie i bakteriobójczo. Stosowany jest w nieżytach błony śluzowej jamy ustnej lub gardła z towarzyszącym kaszlem.
Sok z korzenia mniszka (Taraxaci succus) pobudza funkcje wątroby oraz zwiększa wydzielanie soku żołądkowego. Stosowany jest w braku łaknienia oraz w zaburzeniach przemiany materii.
Sok z ziela pokrzywy (Urticae succus) działa moczopędnie, odtruwająco i remineralizująco. Zalecany jest w zaburzeniach przemiany materii oraz w początkowych stadiach cukrzycy.
Spośród soków wyróżnia się grupa soków zagęszczonych. W przetwórstwie zielarskim straciły one na znaczeniu, ale dalej wykorzystywane są w przemyśle spożywczym. Surowcem do ich otrzymywania były najczęściej owoce. Po zmiażdżeniu były one prasowane, a uzyskany sok był odbalastowywany i fermentowany. Następnie zagęszczano go pod zmniejszonym ciśnieniem. Masa ostatecznego soku była 1/10 masy surowca zużytego do jego wytworzenia. Obecnie soku nie poddaje się fermentacji, a sok zagęszcza się, wykorzystując techniki membranowe lub kriokoncentrację (wymrażanie).
Autor: Marta Grochowska
Źródła:
Janiski S., Fiebig A., Sznitowska M. (red): Farmacja stosowana. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2006,
Matławska I. (red.): Farmakognozja. AM Poznań 2008
Górska J.: Apteka natury. Wyd. Morex, Janki
Komentarze do: Soki jako postać leku roślinnego