Surowce roślinne mające wpływ na narząd wzroku

Mimo dużego dostępu do wielu preparatów zawierających syntetyczne substancje lecznicze nadal bardzo dużą rolę odgrywają zioła, preparaty ziołowe oraz substancje pozyskiwane z surowców roślinnych. Leki naturalne mogą wpływać między innymi na narząd wzroku. Mogą działać rozszerzająco lub zwężająco na źrenicę oka, zmniejszać stany zapalne i zaburzenia mikrokrążenia w gałce ocznej.

Jakie surowce roślinne i substancje pochodzenia naturalnego mają takie działanie?

SUROWCE ROZSZERZAJĄCE ŹRENICĘ OKA (mydriatica)

Liść pokrzyku (liść wilczej jagody, Belladonnae folium) jest surowcem alkaloidowym. Głównymi związkami czynnymi są alkaloidy tropanowe, między innymi hioscyjamina, atropina, apoatropina, skopolamina i belladonina. W surowcu występują także: pirydyna i jej pochodna, kumaryny, garbniki, flawonoidy i znaczna ilość związków mineralnych. Działanie liści wilczej jagody na narząd wzroku jest wynikiem wpływu na układ przywspółczulny. Aktywność parasympatykolityczna (antymuskarynowa) skutkuje nie tylko rozszerzeniem źrenicy oka, ale także zwiotczeniem mięśni gładkich, w tym przewodu pokarmowego i dróg żółciowych. Rozluźnieniu ulegają również mięśnie szkieletowe. Ponadto liść pokrzyku działa depresyjnie na ośrodkowy układ nerwowy. Preparaty z surowca stosowane są w stanach spastycznych przewodu pokarmowego, skurczowych zaparciach, kolkach, niekiedy w dychawicy oskrzelowej. Mogą być też pomocne także w chorobie wrzodowej oraz tendencji do występowania wymiotów i nadmiernej potliwości. W okulistyce stosowany jest natomiast siarczan atropiny, w postaci 1% kropli do oczu. Wywołuje silne i długotrwałe, trwające 7-10 dni rozszerzenie źrenic oka z porażeniem akomodacji. Krople wykorzystuje się w badaniach diagnostycznych oka oraz badaniach refrakcji u małych dzieci. Zapobiegają również zrostom tęczówkowo-soczewkowym w stanach zapalnych tęczówki i ciała rzęskowego. Atropina ma jednak szersze zastosowanie. Wykorzystywana jest między innymi w kardiologii, zatruciach grzybami, związkami fosforoorganicznymi, lekami cholinomimetycznymi oraz w diagnostyce radiologicznej, gdy wskazany jest rozkurcz mięśni gładkich i zwolnienie czynności skurczowych jelit.

Liść bielunia (Stramonii folium) podobnie jak liść pokrzyku jest surowcem zawierającym alkaloidy tropanowe (hioscyjamina, skopolamina, apoatropina). Związkami czynnymi są również kumaryny (skopolina), taniny, flawonoidy i substancje mineralne. Ze względu na zbliżony do poprzedniego surowca skład chemiczny liść bielunia ma podobne zastosowanie. Charakteryzuje się jednak silniejszym działaniem uspokajającym, które wynika ze znacznej zawartości skopolaminy. Obecnie preparaty bielunia dziędzierzawy zostały wycofane z lecznictwa ze względu na duży potencjał uzależniający.

Zobacz również:

SUROWCE ZWĘŻAJĄCE ŹRENICĘ OKA (myotica)

Liść potoślinu (Jaborandi folium) posiada w swoim składzie chemicznym alkaloidy imidazolowe – pilokarpinę i izopilokarpinę. Sam surowiec nie jest wykorzystywany w lecznictwie, natomiast pilokarpina (uzyskiwana obecnie syntetycznie) odgrywa istotną rolę w okulistyce. Działanie pilokarpiny jest antagonistyczne w stosunku do atropiny. Tak jak sugeruje nazwa gatunkowa rośliny (potoślin) obecny w niej związek powoduje wzmożone wydzielanie śliny i potu, a także soków trawiennych. Skutkiem działania pilokarpiny jest również zwolnienie akcji serca, skurcz mięśniówki gładkiej oskrzeli, dróg żółciowych, przewodu pokarmowego i pęcherza moczowego. Wpływ na narząd wzroku obejmuje skurcz zwieracza źrenicy i mięśni rzęskowych oka oraz zwiększenie odpływu płynu śródgałkowego, czego konsekwencją jest zmniejszenie ciśnienia śródgałkowego. Chlorowodorek pilokarpiny dostępny jest w postaci 2% kropli do oczu. Lek podawany jest dospojówkowo w leczeniu jaskry z otwartym i wąskim kątem przesączania.
Nasiona bobu kalabaryjskiego (Physostigmini semen) są źródłem fizostygminy – alkaloidu pirolidynoindolinowego. Pod względem chemicznym związek ten jest estrem kwasu karbaminowego i nieaktywnej farmakologicznie eseroliny. Wykazuje działanie parasymatykomimetyczne, czyli przeciwne do atropiny. Związek odwracalnie hamuje acetylocholinoesterazę, przez co zwiększa ilość acetylocholiny. Może być pomocny w leczeniu jaskry i zatruciach substancjami o działaniu cholinolitycznym, m.in. atropiną. Salicylan fizostygminy nie wchodzi obecnie w skład żadnego preparatu farmaceutycznego dopuszczonego do obrotu na terenie Polski.

STANY ZAPALNE I ZABURZENIA MIKROKRĄŻENIA W GAŁCE OCZNEJ

Ziele świetlika (Euphorasiae herba) pozyskiwane jest ze świetlika łąkowego (Euphrasia rostkoviana) i świetlika lekarskiego (Euphrasia officinalis). Za działanie przeciwzapalne surowca odpowiadają przede wszystkim aukubina i katalpol (irydoidy glikozydowe). Dla korzystnego wpływu na narząd wzroku duże znaczenie ma również obecność flawonoidów. Wykazują one działanie przeciwzapalne (hamowanie kaskady kwasu arachidonowego) oraz uszczelniają śródbłonek naczyń krwionośnych. Ziele świetlika cechuje się także znaczną zawartością związków garbnikowych, które działają ściągająco. W ten sposób garbniki kurczą naczynia, a dodatkowo przez hamowanie aktywności hialuronidazy uszczelniają ściany naczyń włośniczkowych. Garbniki zmniejszają nie tylko stan zapalny, ale redukują także świąd oraz wykazują aktywność antybakteryjną. Przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie działają również obecne w Euphrasiae herba kwasy fenolowe (m.in. kawowy, galusowy, chlorogenowy, ferulowy). Działanie surowca obejmuje ponadto hamowanie uwalniania histaminy, co zmniejsza reakcje alergiczne. Ziele świetlika jest niezastąpione w alergicznych i bakteryjnych zapaleniach powiek i spojówek. Preparaty z surowca są także pomocne w przypadku zmęczenia oczu w wyniku długotrwałego oglądania telewizji, korzystania z komputera czy pracy przy sztucznym oświetleniu. Stosowane mogą być zarówno miejscowo (krople oczne), jak i wewnętrznie (napary, nalewki, odwary).

Owoce borówki czernicy (Myrtilli fructus) swoje działanie na narząd wzroku zawdzięczają przede wszystkim obecności antocyjanów, m.in. pochodnych malwidyny, cyjanidyny, peonidyny, petunidyny czy delfinidyny. W skład surowca podobnie jak ziela świetlika wchodzą: garbniki, związki flawonoidowe i kwasy organiczne. Owoce borówki czernicy uszczelniają ściany naczyń włosowatych i zwiększają wytrzymałość śródbłonka naczyń. Działają także przeciwzapalnie i przeciwagregacyjnie. W ten sposób poprawiają ukrwienie w obrębie tęczówki oka. Bardzo ważnym działaniem surowca jest wpływ na regenerację rodopsyny, światłoczułego barwnika siatkówki oka, przez co owoce borówki poprawiają ostrość wzroku, zwłaszcza o zmroku. Surowiec jest wskazany w schorzeniach oczu, takich jak: retinopatie, katarakta, stany zapalne, drobne krwawienia, osłabienie wzroku i zaburzenia widzenia po zmierzchu. Owoce borówki brusznicy wykorzystywane są również w chorobach naczyń, biegunkach (zwłaszcza u dzieci) oraz stanach zapalnych błon śluzowych jamy ustnej i gardła. Większe dawki wykazują dodatkowo działanie przeciwrobacze.

Autor: Marta Grochowska
Źródła:
Matławska I. (red.): Farmakognozja. AM Poznań 2008;
pharmindex.pl.