Surowce roślinne o działaniu wykrztuśnym

Obecnie obserwowany jest powrót do naturalnych metod leczenia. Roślinne farmaceutyki odgrywają istotną rolę w leczeniu wielu schorzeń. Szczególnie często po fitopreparaty sięgamy w czasie sezonowych infekcji i przeziębieniach. Leki roślinne są bardzo pomocne między innymi w leczeniu kaszlu.

W przypadku trudności z odkrztuszaniem skuteczne są środki o działaniu wykrztuśnym. Ułatwienie odkrztuszania jest szczególnie pożądane w godzinach porannych, kiedy problemem jest odkrztuszenie wydzieliny nagromadzonej w nocy, na skutek zmniejszonej w czasie snu wrażliwości ośrodka kaszlowego. Roślinne preparaty wykrztuśne są zatem ważnym elementem leczenia wielu chorób układu oddechowego. Za skuteczność tych leków często odpowiadają obecne w surowcach roślinnych olejki eteryczne. Olejki (np. sosnowy, eukaliptusowy, anyżowy) oraz surowce olejkowe (np. owoce kopru, ziele tymianku) działają wykrztuśnie i mukolitycznie. Mechanizm działania mukolitycznego surowców roślinnych może być dwojaki. Może polegać na bezpośrednim wpływie na wydzielinę, którego skutkiem jest jej upłynnienie (działanie sekretolityczne).

Inną drogą jest pośrednie pobudzanie sekrecji surowiczej wydzieliny w oskrzelach (działanie sekretomotoryczne). Celem aktywności mukolitycznej jest wspomaganie mechanizmów samooczyszczania dróg oskrzelowych i ułatwienie usuwania wydzieliny oskrzelowej. Niezwykle istotne jednak przy ich stosowaniu jest przyjmowanie odpowiedniej ilości płynów. Wykrztuśny efekt jest z kolei wynikiem drażnienia błony śluzowej oskrzeli od strony światła przez wydalane w płucach składniki olejków eterycznych. Poza olejkiem eterycznym wykrztuśne działanie może wynikać z obecności w surowcach saponozydów. Mechanizm działania tych związków nie został do końca poznany. Najprawdopodobniej wynika jednak z drażnienia zakończeń nerwowych błony śluzowej żołądka i związanym z tym zwiększeniem wydzielania wodnistego śluzu w oskrzelach (na drodze odruchu). Saponozydy bezpośrednio drażnią też błony śluzowe dróg oskrzelowych oraz działają sekretolitycznie.

Surowce wykazujące działanie wykrztuśne wchodzą w skład bardzo wielu preparatów – mieszanek ziołowych (np. Bronchovit, Tussiten, Pektosan), kapsułek, tabletek i drażetek (np. Sinupret), tabletek do ssania (np. GardLox, Bronchicum), płynów i kropli (np. Saponarex, Hedelix, Pectosol) oraz syropów (np. Bronchopect, Sirupus Pini compositus, Hedelicum). Stosowane są nie tylko doustnie, ale także zewnętrznie w postaci maści, płynów do nacierań i inhalacji. Liczba surowców roślinnych działających wykrztuśnie jest bardzo duża. My przedstawimy najważniejsze z nich.

Owoc anyżu (Anisi fructus) jest surowcem olejkowym, który działa drażniąco na błonę śluzową oskrzeli. Skutkiem tego jest zwiększenie wydzielania gruczołów, nasilenie odruchu kaszlu i upłynnienie wydzieliny oskrzelowej. Zastosowanie surowca w schorzeniach układu oddechowego obejmują nieżyty gardła i krtani, chrypkę, zapalenie oskrzeli oraz nieżyty górnych dróg oddechowych. Odrębnym surowcem jest wspomniany olejek anyżowy, którego stosowanie zalecane jest osobom ze skłonnością do chorób układu oddechowego, także dzieciom. Inhalacje kroplowe z olejku anyżowego pomagają też zapobiec nawracającym schorzeniom zapalnym dróg oddechowych, przeziębieniom, kaszlowi i chrypce. Korzystanie z ich działania jest szczególnie wskazane dla dzieci przebywających w suchych, zadymionych i słabo wentylowanych pomieszczeniach. Nadmierne wysuszenie błon śluzowych górnych dróg oddechowych sprzyja problemom z odkrztuszaniem dostających się do układu oddechowego zanieczyszczeń i drobnoustrojów.

Zobacz również:

Ziele tymianku (Thymi herba) swoją skuteczność w problemach z odkrztuszaniem zawdzięcza dużej zawartości olejku eterycznego (do 2,5%). Pobudza on aktywność wydzielniczą dróg oddechowych, wpływa korzystnie na ruch rzęsek tchawicy i krtani oraz upłynnia wydzielinę śluzową oskrzeli. Ponadto obecny w olejku tymol działa bakteriobójczo, grzybobójczo i odkażająco. W aptekach i sklepach zielarskich jest szeroki wybór preparatów tymianku pospolitego, m.in. syropów, kapsułek i kropli. Ich stosowanie jest pomocne w przewlekłych stanach nieżytowych gardła, krtani i oskrzeli.

Sięgnąć po nie mogą również osoby starsze chorujące na zanikowy nieżyt błon śluzowych górnych dróg oddechowych, któremu towarzyszy trudność z odkrztuszaniem. Wspomagająco ziele tymianku można także stosować w przeziębieniach przebiegających bez gorączki. Inhalacji i kąpieli z olejkiem tymiankowym należy unikać nie tylko przy gorączce, ale także w ciężkich chorobach serca i układu krążenia, gruźlicy, nadciśnieniu, nadczynności tarczycy i ciąży. Przeciwwskazaniem jest ponadto wiek poniżej 6 lat. Ostrożność powinny zachować również osoby z zespołem jelita drażliwego lub kamicą nerkową, ze względu na możliwość zwiększenia przez olejek tymiankowy wydzielania żółci i uszkodzenia nerek.

Liść eukaliptusa (Eucalypti folium) i olejek eukaliptusowy (Eucalypti aetheroleum) swoją skuteczność w chorobach układu oddechowego zawdzięcza działaniu wykrztuśnemu i antyseptycznemu. Preparaty z surowca znalazły zastosowanie w schorzeniach infekcyjnych górnych dróg oddechowych, zapaleniu oskrzeli lub zatok oraz grypie i przeziębieniu, którym towarzyszy kaszel. Przetwory z liści eukaliptusa nie powinny być jednak stosowane u niemowląt i małych dzieci w obrębie twarzy, zwłaszcza w okolicy nosa. Wewnętrzne podawanie olejku eukapitusowego nie jest z kolei wskazane u osób ze stanami zapalnymi przewodu pokarmowego.

Owoc kopru (Foeniculi fructus) i olejek koprowy (Foeniculi aetheroleum) również charakteryzują się działaniem wykrztuśnym, które znalazło zastosowanie głównie w pediatrii. Niestety surowiec może być przyczyną reakcji uczuleniowych.

Korzeń lukrecji (Glycyrrhizae radix) działa wykrztuśnie, sekretolitycznie i przeciwdrobnoustrojowo dzięki obecności saponozydów, w szczególności glicyryzyny. Z korzystania z właściwości lukrecji należy zrezygnować w przypadku chorób wątroby, nadciśnienia, ciężkiej niewydolności nerek i hipokaliemii (obniżonego poziomu potasu). Przeciwwskazaniem jest również ciąża. Należy uważać także na interakcje z lekami z grupy tiazydów.

Liść bluszczu (Hederae helicis folium) działa wykrztuśnie dzięki zawartości saponin triterpenowych. Surowiec wykazuje ponadto aktywność sekretolityczną, mukolityczną i spazmolityczną. Wykorzystywany jest zatem w nieżytach dróg oddechowych, takich jak krztusiec i spastyczne zapalenie oskrzeli. Preparaty z bluszczu pospolitego są też pomocne w uporczywym i suchym kaszlu.

Korzeń pierwiosnka (Primulae radix) podobnie jak liść bluszczu działa wykrztuśnie dzięki saponozydom triterpenowym. Surowiec wykorzystywany jest w nieżytach krtani, oskrzeli i gardła, zwłaszcza w problemach z odkrzuszaniem.

Ziele macierzanki (Serpylli herba) zawiera do 0,6% olejku eterycznego, który odpowiada za działanie wykrztuśne. Preparaty macierzanki piaskowej pobudzają czynność wydzielniczą błon śluzowych nie tylko oskrzeli, ale także gardła. Korzystne w schorzeniach dróg oddechowych jest również działanie przeciwbakteryjne i przeciwzapalne surowca.

Marta Grochowska

Źródła:
Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworok J.: Fitoterapia i leki roślinne. PZWL, Warszawa 2007.
Matławska I. (red.): Farmakognozja. Akademia Medyczna im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Wyd. 3. popr. i uzup., Poznań 2008.
Kohlmünzer S.: Farmakognozja, podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2000.